Caiota

É unha planta anual, herbácea, vivaz e vistosa de talos flexébeis e rubideiros. Ten follas cordiformes, pentalobuladas, de gran tamaño e nervaduras ben marcadas; presenta abundante vilosidade en follas e talo. As flores son amarelas ou alaranxadas, de pétalos carnosos, monoicas. O froito é un tipo de baga chamada pepónide; presenta gran variación (polimorfismo); pode ser alongado ou esférico, de cor verde opalescente a rubio intenso, pasando por un crisol do ámbito das cores amareladas. A polpa é de cor amarela-arrubiada, mesta, de textura firme e de sabor doce. O seu recendo é característico, particularmente rechamangueiro polo que se emprega culinariamente en gran medida.

Contén no seu interior numerosas carabuñas ovais, convexas, lisas, de 2 a 3 cm de longo, que á súa vez conteñen unha polpa abrancazada e comestíbel; as chamadas pebidas de cabaza que se toman coma aperitivo.

É orixinaria das Américas, onde se desenvolve de xeito silvestre no Cono Sur e Mesoamérica. Os rexistros máis antigos do seu cultivo atópanse na cultura das Vegas, no Cantón Santa Elena, no Ecuador. Estes vestixios foron estudados nos anos setenta e oitenta do século XX pola arqueóloga estadounidense Karen Stother. Os restos máis antigos achados na costa do Perú datan de máis de 6000 a. C.^[3] Hai dous mil anos xa era domesticada pola cultura moche, no Perú. Axiña foi introducida en Europa (finais do século XVI), onde pola semellanza de planta e froito confundiuse inicialmente coas cabazas de orzas^[4] (Lagenaria siceraria) (Cucurbita ten flores amarelas e Lagenaria brancas, os dous xéneros non hibridan). Hoxe cultívase extensamente en rexións temperadas e subtropicais de todo o mundo.

 

A caiota medra de semente con facilidade. Cómpore coidar a selección da mesma, pois espontaneamente híbrida con outras especies de Cucurbita, e incluso con outros xéneros afíns. Depende en gran medida da polinización de abellas para dar froito. Prefire solos lixeiros, secos, aireados, silícicos, ben drenados, areentos e húmidos; non resiste xeadas nin secas aínda que atura moi ben temperaturas moi cálidas e frías. É unha planta bastante resistente pois é capaz de sobrevivir podas extremas substituíndo ao pouco tempo con gomos en pólas perdidas. Colléitase arredor de seis meses trala plantación.

A flor e mailo froito da caiota consómense coma verdura; o froito consérvase, en condicións axeitadas de luz, temperatura e humidade ou condicións normais de presión e temperatura, até seis meses en boas condicións. É rica en betacaroteno e glicosa. Tamén contén cantidades significativas de ácido hialurónico, ácido pteroil-L-glutámico, cianopramina, dihidrocodeína, fenilalanina, retinol e riboflavina (vitamina B2).

Pódese consumir en conserva ou en compota, mediante o engadido de relas, cubos ou un tixolo (dependendo da cantidade de compota a realizar) de sodio ou potasio para neutralizar os ácidos producidos polo proceso da compostura, logrando así un sabor doce suave, para nada acedo. Pódense tamén elaborar sopas ou cremas e zumes. Coa polpa elabórase o doce coñecido coma cabelo de anxo.

O froito contén numerosas sementes (pebidas de cabaza), as cales presentan polpa branca comestíbel que se consomen coma pebidas delouradas e torradas con sal sen que se queimen (chamadas pepitas en México e pipas en España). Tómanse coma aparitivo ou lambonada e outórganselle propiedades curativas e preventivas no ámbito da medicina natural.

As caiotas ou calacús empréganse coma decoración en varias festividades cristiás-pagás relacionadas, como o Samaín de Galicia e Irlanda, o Día dos Mortos de México ou o internacional Halloween estadounidense.

• Pepo maximus (Duchesne) Peterm.
• Cucurbita turbaniformis M.Roem.
• Cucurbita pileiformis (Poir.) M.Roem.
• Cucurbita andreana Naudin^[5]
• Cucumis rapallito Carrière
• Cucumis zapallito Carrière
• Cucurbita farinae Mozz. ex Naudin
• Cucurbita maxima var. triloba Millán
• Cucurbita maxima var. turgida L.H.Bailey
• Cucurbita maxima var. zapallito (Carrière) Millán
• Cucurbita maxima var. zipinka Millán
• Cucurbita zapallito Carrière
• ?Pileocalyx elegans Gasp.^[6]

• Cucurbita maxima var. zapallito, variedade cultivada.
• Cucurbita maxima var. andreana, = Cucurbita andreana, variedade brava.

•  
  Planta de Cucurbita maxima subsp. andreana, antergo bravo da forma cultivada a medrar na beira dun camiño.
•  
  Flores e froito incipiente
•  
  Cucurbita maxima.
•  
  Botella moche (amerindia) representando unha caoita. Museo Larco, en Lima (Perú).