Oso de Salcedo

Este artigo precisa de máis fontes ou referencias que aparezan nunha publicación acreditada que poidan verificar o seu contido, como libros ou outras publicacións especializadas no tema. Por favor, axude mellorando este artigo.

O oso de Salcedo é unha máscara característica da parroquia de Salcedo, no concello da Pobra do Brollón. Celebra o comezo da primavera, remedando o momento no que o oso sae da súa oseira trala hibernación. Simboliza deste xeito o comezo do ciclo agrícola anual, propiciatorio da abundancia nas colleitas e a fecundidade das mulleres.

A máscara, un veciño disfrazado con peles de animal, a semellanza dun oso, percorre as rúas e corredoiras de Salcedo na compaña de "criados", asustando os viandantes, ós que intenta mancharlles as barrigas coas poutas cheas de feluxe. Ten así bastantes semellanzas coas tradicións ourensás do entroido, como os peliqueiros de Laza, pero actúa en solitario, agás a compañía dos seus "criados", e non en grupo como a maior parte destas máscaras máis meridionais.

Festas similares baseadas na figura dun oso celébranse tamén noutros puntos da Península Ibérica (como no País Vasco e Prats de Molló, en Cataluña) e Europa (Francia, os Alpes italianos, Romanía e Alemaña). En Galicia esta é a única máscara semellante.

Desde febreiro de 2008, un disfrace do Oso de Salcedo forma parte do Museo Internacional da Máscara e o Entroido de Binche (Bélxica), o museo do entroido máis importante do mundo, declarado pola UNESCO Patrimonio da Humanidade.

Descoñécese a data do comezo desta tradición, pero a súa raigame local é clara. O Oso de Salcedo saíu ininterrompidamente malia as prohibicións de celebrar o entroido que se sucederon durante a ditadura^[1].

O entroido de Salcedo tamén conservou ata non hai moito o domingo corredoiro, durante o que os veciños e veciñas facían, e fan, representacións en mímica de feitos da aldea. A partir dos anos cincuenta o entroido acompañouse tamén dalgunha obra de teatro afeccionado, representada polos veciños, así como unha danza de donas e galáns, semellante a outras que hai no país.

As tres datas importantes do entroido en Salcedo son domingo, luns e martes de entroido; mais existe un preludio que se celebra na actualidade en dous días (e antigamente tres). Así, a primeira data que se celebra é o xoves de compadres (segunda semana anterior ao entroido), día en que as mulleres fan monifates con distintos materiais (palla, cartón, papel...) e que simbolizan o sexo macho que hai que vencer e destruír por medio do lume. Os homes tentarán impedir tal ultraxe e por medio de persecucións, enganos e demais trucos tratarán facerse con eles.

Antigamente outro día significativo era o domingo corredoiro (domingo seguinte ao xoves de compadres), e nese día todos os veciños se perseguían por todo a aldea enzoufándose uns aos outros con diversas substancias difíciles de limpar coma o sarrio ou feluxe que quedaba nas lareiras ou cociñas tradicionais galegas. Actualmente este día xa non se celebra.

Á semana seguinte ten lugar o xoves de comadres, que é a réplica ao xoves de compadres, e que podemos entendelo como a supremacía, neste caso, do sexo “macho” sobre o “femia”.

O domingo de entroido desenvólvense dúas actividades de repercusión popular importante: os disfraces e o teatro.

No tocante ao primeiro, non debe levar a engano a súa denominación, pois en realidade son unha sorte de representacións dramático-mímicas, ao ar libre, onde se parodian distintos acontecementos da vida social da aldea que deixaron pegada na consciencia dos veciños de Salcedo. Por exemplo, un ano fíxose unha representación sobre un caso que foi real en Salcedo: apareceu un home que, en teoría, era vendedor de lavadoras. Andou por distintas casas ofrecendo estes electrodomésticos cunhas vantaxes económicas considerábeis, mais resultaba que non traía o produto consigo e pedía un adianto pecuniario, asegurando que ao día seguinte entregaría o produto e cobraría o que restaba por pagar. Algúns veciños “picaron” e a sorpresa foi que nin ao día seguinte nin para o outro, nin nunca, o “vendedor” volveu aparecer. Na aldea o caso foi famoso e, consecuentemente, no Entroido parodiouse a estafa.

O teatro quizais sexa a actividade de máis sona e a que congrega máis cantidade de persoas. Nun local acondicionado para tal fin represéntanse distintas actividades que van desde obras escritas por persoas desta aldea até adaptacións feitas ao galego por nós de clásicos como Molière ou Shakespeare. Os actores son veciños de Salcedo contando o máis novo 3 anos e o máis vello 64. Cada función divídese en distintos obras: infantil, xuvenil, adulta. Pode dicirse que o teatro é un vínculo entre os veciños de Salcedo, todos colaboran para que todos aqueles que se achegan a Salcedo poidan gozar con el. No ano 2006 houbo unha afluencia de mil persoas en dous días de representación, o que semella indicar a aceptación que, ano tras ano, van tendo estas actividades.

O luns de entroido outra actividade vén amosar o potencial cultural que posúe o entroido de Salcedo: a saída do Oso, un personaxe intimamente ligado ao decorrer do Entroido dende hai moito tempo. A memoria das persoas máis vellas do lugar sempre o acorda. Vén a amosarse como o correlato doutras figuras que poboan o Entroido en Galiza: peliqueiros, pantallas... Arredor das 5 da tarde o Oso e Criados saen do seu agocho. Os criados son os axudantes que levan a presa onda o Oso para que este a enzoufe coa cheirenta e lixosa substancia preparada para a ocasión.

Téñense dado moitas interpretacións para explicar a existencia desta figura central en Salcedo. A gran maioría opina que podería simbolizar o medo que os habitantes desta zona poderían ter aos osos que baixaban ás alvarizas próximas a Salcedo para se alimentar, mais non pasa de ser unha mera hipótese. A vestimenta do Oso está composta dunhas peles de ovella que cobren todo o corpo amais dunha máscara que lle deixa boa visibilidade á persoa que vai facendo o papel deste personaxe. A roupaxe dos criados é máis modesta e menos pesada, posto que a súa misión é apresar os desaprensivos que estean preto do Oso para levarllos como presas. O Oso quitarálles a roupa e emporcallara as súas barrigas ao seu antollo.

O martes de entroido de novo volven facerse os disfraces para seren comtemplados por abundante público que goza con eles.

Outros personaxes destacados son as madamas e os danzantes, parella que representa un home e unha muller cuxa misión é a de bailar acompañando ao morrión (o grupo formado polas persoas disfrazadas que van cara ao lugar onde van representar a parodia dramático-mímica). Caracterízanse pola vistosidade da súa vestimenta e polo estilo elegante do baile que executan. Tense puntualizado que estes personaxes poderían representar as clases podentes e ricas da sociedade, argumentando a galanura e exquisita feitura da súa roupaxe. Estes personaxes adoitan saír o domingo e o martes de Entroido.

• 
  Baixada do oso, 2019
• 
  Baixada do oso, 2019
• 
  Baixada do oso, 2019

• Museo Galego do Entroido
• Festa do oso de Prats de Molló

• Festival do oso de Sant Llorenç de Cerdans

• Adoración do oso

• Asociacións de Veciños de Salcedo
• Colección de fotografías do Oso de Salcedo (2006)
• Consello da Cultura Galega