Canzone

Canzone^[1] é un termo italiano que significa literalmente canción. Con respecto á orixe etimológica, esta palabra deriva do termo francés chanson (forma vocal predominante no século XVI). En canto á súa estrutura formal sempre respondeu a un estilo fuxido imitativo, aínda que foi evolucionando ao longo da historia. Como xénero instrumental, tivo o seu apoxeo entre os séculos XVI e XVII.

Esta palabra utilizouse con frecuencia en Italia a partir de 1600, e non era frecuente noutros países como Alemaña e Francia. A palabra "canzone" orixinalmente referíase a un arranxo dunha canción polifónica. Por iso existen numerosas composicións que se crearon a base de material de chanson existente, e co tempo, o termo chegou a ser aplicado a composicións orixinais usando expresións familiares e reelaboracións.

As primeiras transcricións laúde publicadas ás que se lle dá o termo "canzone" son as de Melchiore de Barberiis (Intabulatura de lauto Libro Quinto), Domenico Bianchini, Francesco da Milano e Antonio Rotta. Con todo, nunca chegou a ter moito éxito.

Un bo número de canzones teclado do século XVI non son máis que as transcricións de chansons, por exemplo as de Andrea Gabrieli e Sperindio Bertoldo. A miúdo a ornamentación é moi profusa.

Un dos primeiros compositores en escribir canzones independentemente dos modelos vocais foi Claudio Merulo. Cinco das súas 23 canzones (publicadas en tres libros en 1592, 1606 e 1611, respectivamente) son transcricións de chansons. Con todo, a súa aparencia en forma de teclado desde 1592 en diante, inevitablemente, achandou o camiño da canzone. O primeiro compositor de ditas obras foi Vicenzo Pellegrini, coa súa canzone Intavolatura d'organo fatte alla francese, aparecida en 1599. Do mesmo xeito que as de Merulo, levan títulos como La Berenice e La gentil. A partir deste punto, a canzone converteuse en gran medida nunha forma independente da música do teclado.

Outros compositores antigos de canzones para teclado do século XVII son Banchieri, G. P. Cima, Ercole Pasquini, Macque, Mayone e Trabaci. Frescobaldi tamén publicou canzones no seu Ricercari et Canzoni franzese (1615). Son multiseccionais, mostrando unha tendencia á variación que é máis pronunciada nunhas que noutras.

As canzones en Fiori Musicali (1635) son similares a outras canzones de Frescobaldi. A súa estrutura multiseccional permite ao intérprete acurtar a peza curta se a liturxia impide unha actuación completa. Ao mesmo tempo, hai demasiadas características de estilo de teclado altamente individual de Frescobaldi para que poidan ser consideradas como meras transcricións.

As primeiras canzones independentes dos modelos vocais, ademais dos exemplos para laúde en solitario mencionados anteriormente, parecen ser para conxunto instrumental. Unha peza de cinco partes titulada La bella: canzone da sonare aparece ao final do libro quinto de Nicolò de Vicentino (1572).

No segundo libro de madrigais de Ingegneri (1579) tamén aparecen dúas pezas que, posiblemente son reelaboracións de modelos vocais. A primeira colección de composicións orixinais nesta forma aparece nun libro de Maschera, aparecido en 1582. Foi seguido por volumes tales como "Canzoni dei diversi por sónar" (publicado por Giacomo Vincenti) e os de Bariolla (1594). O libro de Maschera contén 21 pezas, con algúns títulos tales como La Capriola ou La Martinenga. Outra antoloxía posterior de importancia é "Canzoni per sonare" de Raverii.

Mentres que as obras de catro e cinco pezas da colección de Raverii, xunto coas obras de catro partes incluídas por Soderini, polo xeral contan con ritmos vivos e texturas fuxidas, atopamos un enfoque diferente nas obras antifonais que, por entón, eran un pouco convencionais, pois xa foran explotadas por Giovanni Gabrielli. Os instrumentos especificados no volume son a corneta, violín e trombón, e estes utilízanse de diversas maneiras en cinco das obras; sen dúbida, as 11 obras restantes deben levarse a caboda de maneira similar.

O conxunto da canzone garda unha relación estreita con outras dúas formas do século XVI á parte da sonata: a sinfonía e o concerto. Por tanto, a principios deste século, canzone, sonata, sinfonía e concerto eran termos intercambiables en gran medida no ámbito da música instrumental. Polo xeral, proporciónaselles un baixo de órganos, que pode ser simplemente un baixo seguente despois da parte máis baixa de resonancia, ou ben un baixo continuo. O concerto e a sinfonía desenvolvéronse posteriormente.

A sonata barroca temperá tamén conservou a forma multiseccional dalgunhas canzones, e usan o título dalgunhas fantasías. Outros compositores, como Tarquinio Merula, preferiron o nome da antiga, aínda que as súas obras son esencialmente sonatas. O primeiro libro de Merula (1615) consta de catro partes de obras de estilo renacentista, o seu segundo sobrevive nunha edición de 1639 e componse de obras na textura trío-sonata, incluíndo un baixo continuo, e a terceira (1637), titulado "Sonate overo Canzoni concertate", marca un novo avance, para as partes han de resultar por dous violíns, violón e baixo continuo. As combinacións utilizadas son dous violíns e baixo continuo (tanto 'a due'), e dous violíns, violón e baixo continuo ( 'a tre'). O cuarto libro (1651) é similar. Maurizio Cazzati foi outra figura de transición importante.

En canzones anteriores de Merula a miúdo atópanse ligazóns entre as seccións, o que resulta no que equivale a canzones variación. Non hai un patrón pre-imposto sobre o número e a orde das seccións.

En Alemaña, o conxunto de canzones publicadas máis temperáns foron as de Hassler no seu Concentus Sacri, 1601.

Na época trovadoresca, coñecíase así ao poema lírico de 4 ou 5 estrofas, de 8 versos cada unha.

Na Italia dos séculos XV e XVI atópase un xénero monódico, parecido á frottola e ao strambotto, precursor da villanella e do madrigal chamado canzone. Posteriormente convértese en canción polifónica derivada da canción franco-flamenga de Josquin des Prés, Clément Janequin, Thomas Crecquillon e outros, co nome de canzone francese.

Estas composicións son lixeiras, rápidas e contrapuntísticamente sinxelas. Escribíanse para conxuntos e solistas. A súa figura inicial era unha soa nota, seguida doutras dúas coa metade do valor da primeira. Contaban con imitacións, unha harmonía sinxela e un ritmo enérxico.

No século XVI fanse transcricións para laúde e instrumentos de tecla, converténdose nun xénero instrumental. Así mesmo, xorden composicións de estilo vocal, escritas para instrumentos, tales como a canzone da sonare, moi próximas ao ricercare e á fuga, que foron imitadas por outras escolas europeas.

Denominouse igualmente canzone a un xénero complexo, alternativamente coral e instrumental, precursor do drama e da sonata da chiesa a finais do século XVI, do que foi o seu máximo representante Giovanni Gabrieli.

Durante a primeira metade do século XVII, a música instrumental continuou profundando no desenvolvemento da súa independencia da vocal. No entanto, os compositores de música instrumental tomaron moitos recursos elaborados na música vocal, como o baixo continuo, a ornamentación, ou o interese por manifestar os afectos. Os instrumentos da familia do violín incrementaron a súa importancia, e a súa técnica asimilou numerosos recursos vocais. En canto á canzone, utilizou o contrapunto imitativo pero de maneira descontinua, é dicir, ao estar constituída por seccións contrastantes, cada sección posúe un motivo diferente, tratado en imitación ou cunha textura non imitativa. Un subtipo é a canzone variación, na que un só motivo aparece, transformado nas seccións sucesivas.

Un exemplo de canzone barroca é a canzone Detta la Bernardina, de Girolamo Frescobaldi (1583-1643).

• Hill, Walter. La Música Barroca. 
• P. Allsop: The Italian Trio Sonata from its Origins until Corelli (Oxford, 1992)
• R. Judd: ‘Repeat Problems in Keyboard Settings of canzoni alla francese’, EMc, xvii (1989), 198–214
• D. Sabaino: ‘Contributo ad una precisazione morfológica della canzone polifonica d'insieme: considerazioni analitiche sulle composizioni dei musicisti bresciani del Cinque-Seicento’, Liuteria e musica strumentale a Brescia tra Cinque e Seicento: Salò 1990, 191–235
• A. Dell'Antonio: Syntax, Form, and Genre in Sonatas and Canzonas, 1621–1635 (diss., U. de California, Berkeley, 1991)
• C. Longoni: ‘Gli organisti lombardi e la canzone all francese negli ultimi decenni del secolo XVI e nei primi del secolo XVII’, RIMS, xii (1991), 63–82
• L. Ronga: Gerolamo Frescobaldi, organista vaticano, 1583–1643 (Turin, 1930)
• G. Cesari: Preface to IMi, ii (1932), pp.ix–lxxxvi
• J.M. Knapp: The ‘Canzone Francese’ and its Vocal Models (diss., Columbia U., 1941)
• J.M. Ward: ‘The Use of Borrowed Material in 16th-Century Instrumental Music’, JAMS, v (1952), 88–98 

• "De luces y sombras en la música instrumental del primer Barroco: la "canzone da sonare".". filomusica.com. Consultado o 8 de maio de 2016. 
• "Formas Instrumentales del Renacimiento" (PDF). Consultado o 8 de maio de 2016.