An Aithin

 

Faightear an fhianaise is luaithe atá ar eolas go raibh daoine ann sa cheantar in Uaimh Schist, a théann siar go dtí an tréimhse idir an 11ú agus an 7ú mílaois RC. Tá cónaí ar daoine san Aithin ar feadh 5,000 bliain ar a laghad (3,000 RC). Faoi 1400 RC, bhí an lonnaíocht ina hionad tábhachtach de chuid na Mícéanach, agus ar an suíomh ina bhfuil an Acrapail bhí dún Mícéanach, ar féidir a iarsmaí a fheiceáil i gcodanna de na ballaí Chioclópacha sainiúla. Murab ionann agus ionaid Mhícéanacha eile ar nós Mícéiné agus Pylos, níl a fhios ar scriosadh an Aithin thart ar 1200 RC, eachtra a chuirtear síos do na Dóraigh, agus mhaíodh na hAithinigh i gcónaí gurbh Iónaigh íona iad, gan bhraon ar bith d'fhuil Dórach. Bíodh sin mar atá, tháinig meath ar gheilleagar na hAithne ar feadh 150 bliain i ndiaidh Chilseadh na gCré-umhaoise. Tá reiligí Iarannaoise, sa Kerameikos agus in áiteanna eile, maisithe go maith go minic, rud a thaispeáineann gur chathair mhór thrádála agus rathúnais sa cheantar í an Aithin ó 900 RC ar aghaidh.

Faoin séú haois RC, spreag achrann sibhialta forleathan leasuithe Solon. Réitigh seo an bealach do Cleisthenes an daonlathas a chur i bhfeidhm sa chathair i 508 RC. Faoin am seo bhí cabhlach cumhachtach ag an Aithin agus chuidigh siad leis na cathracha Iónacha éirí amach in aghaidh na bPeirseach. Sna cogaí i gcoinne na bPeirseach a leanas, bhí an Aithin, chomh maith le Sparta, i gceannas ar chomhghuaillíocht na nGréagach a chuir ruaig ar na Peirsigh, á gcloí go géar ag Maratón i 490 RC agus arís go cinniúnach ag Salamis i 480 RC. Mar sin féin, ghabh agus chreach na Peirsigh an Aithin dhá huaire i mbliain amháin, i ndiaidh do na Spartaigh agus Gréagaigh eile a chur in aghaidh na bPeirseach ag Thermopylae faoi cheannas an Rí Leonidas, agus tar éis an Bhéóitia agus an Ataic a chailleadh leis na Peirsigh.

Ba Ré Órga dhaonlathas na hAithine an tréimhse a leanas seo, tréimhse ina ndearnadh an chathair ba thábhachtaí sa tSean-Ghréig den Aithin, agus na gaiscí cultúir a rinneadh inti mar chloch bhoinn de shibhialtacht an Iarthair. Tháinig na drámadóirí Aescaileas, Sofaicléas agus Eoiripidéas i mbarr a maitheasa san Aithin le linn an ama seo, chomh maith leis na staraithe Héaradatas agus Thucydides, an lia Hipeacraitéas agus an fealsamh Sócraitéas. Faoi threoir Peiricléis, duine a chuir an ealaín chun cinn agus a chothaigh an daonlathas, thosaigh an Aithin ar thionscadal ardaidhmeannach tógála as a tháinig Acrapail na hAithine (an Partanón san áireamh), chomh maith le gníomhaí impireachta ar nós Chonradh Delos. Ba chomhaontas de chathairstáit Ghréagacha é an Conradh a raibh cur in aghaidh na Peirsigh mar chuspóir aige ar dtús, ach níorbh fhada go ndearna bealach chun aidhmeanna impireachta na hAithine a chur i gcrích as. Tháinig mórán teannais as seo, arbh ea Cogadh na Peilipinéise mar toradh air, cogadh ina bhfuair iomaitheoir na hAithine, Sparta, an bua tharstu.

Faoi lár an cheathrú aois RC bhí méadú mór tagtha ar an tionchar a bhí ag Ríocht na Macadóine, i dtuaisceart na Gréige, ar an Aithin agus a gnó. I 338 RC rug airm Philibe II an bua thar chomhaontas de chathairstáit Ghréagacha, an Aithin agus an Téibh ina measc, ag Cath Chaeronea. Nuair a bhí an Aithin faoi réim na Róimhe, bronnadh stádas cathrach saoire ar an Aithin, mar gheall ar a scoileanna cáiliúla. Sa dara haois AD, d'ordaigh impire na Róimhe, Haidrian, a bhí ina shaoránach de chuid na hAithine é féin, go dtógfaí leabharlann, giomnáisiam, uiscerian a úsáidtear fós, cuid mhaith teampaill agus neimhidh, droichead agus sholáthraigh sé airgead chun Teampall Shéas Oilimpigh a chríochnú.

Ó thosach an cheathrú aois AD, rialaíodh Impireacht Rómhánach an Oirthir as Cathair Chonstaintín, agus mar a bhí an chathair impireachta á tógáil agus á mhéadú, rug na himpirithe cuid mhór de shaothair ealaíne na hAithine dá maisiú. Tugadh an tImpireacht chun na Críostaíochta agus tháinig laghdú ar úsáid na Laidine de rogha ar an Ghréigis; in aois Impireacht na Róimhe, baineadh úsáid as an dá theanga. Rialaigh impirí na Róimhe an chathair go dtí an 13ú aois, agus d'aithníodh na saoránaigh a chéile mar shaoránaigh de chuid impireacht na Róimhe ("Rhomaioi"). Tháinig athrú mór ar an Aithin nuair a d'iompaigh an t-impireacht ar an Chríostaíocht, agus tháinig laghdú ar an mheas a bhí ag daoine ar an chathair. Aistríodh seadchomharthaí ársa cosúil leis an Phartanón, an Erechtheion agus an Hepheisteion (Theseion) ina séipéil. De réir mar a d'éirigh ar an ghráin fhrith-pháganta san impireacht, chuaigh an chathair i laghad go dtí go raibh sí ina baile tuaithe ar a raibh ádh malartach.

Téann stair na cathrach siar go dtí an Chlochaois.^[1] Bhí an Aithin ar na cathairstáit ba chumhachtaí le linn Ré Órga na Sean-Ghréige, idir na blianta 500 is 336 RCh. B'í an Acrapail nó dún ard áit mhór na ndeasghnáth. Ba é an Partanón, teampall Ataene, an t-áras ba mhó sa chathairstát, agus dealbh Ataene a bhí timpeall ar 10 méadar ar airde in aice leis. Ba é Peiricléas ceannaire na hAithine nuair a bhí an chathair i mbuaic a réime.

Bhíodh an Aithin i mbaol san 8ú agus an 9ú haois mar gheall ar ionsaithe na Saraistíní; in 896, tugadh ruathar faoin chathair agus gabhadh seilbh uirthi ar feadh tamaill ghearr, eachtra a d'fhág roinnt iarsmaí seandálaíochta chomh maith le tréithe Arabacha in ornáidíocht na bhfoirgneamh. Tá fianaise ann freisin a thugann le fios go raibh mosc sa chathair ag an am sin. I rith na conspóide móire maidir le hÍolbhriseadh na Biosáinte, glactar leis go raibh an Aithin i bhfabhar na híocónagrafaíochta, mar gheall go formhór ar an pháirt a ghlac an Bhanimpire i gcríoch a chur leis an chéad tréimhse íolbhriste leis an Dara Comhairle Nicé i 787. Cúpla bliana ina dhiaidh sin, d'éirigh Aithineach eile, Theophano, ina Banimpire mar bhean chéile Staurakios (r. 811-812).

Ní rinneadh móran damáiste don chathair nuair a rinne na Turcaigh ionradh ar an Impire tar éis Cath Manzikert i 1071 ná sna cogaí cathartha a leanas, agus lean saol áitiúil na hAithine ar aghaidh gan achrann. Nuair a tharrtháil Impireacht na Biosáinte le ceannaireacht láidir an triúr impire Komnenos Alexios, Seán agus Manuel, bhí an Ataice is an Ghréig ar fad faoi bhláth. Cuireann comharthaí seandálaíochta ar an eolas sinn gur tháinig méadú mór marthanach ar an bhaile meánaoise ón 11ú aois go deireadh an 12ú aois.

Tosaíodh ar thógadh ar an Agora (margadh), a tréigeadh i ndeireadh na gcianaoiseanna, agus gan mhoill bhí an baile ina ionad tábhachtach i dtáirgeadh gallúnach agus dathanna. Rug fás an bhaile go dtí an Aithin na Veinéisigh agus trádálaithe eile a thugadh cuairt ar chalaí na Mara Aeigéigh. Chuir an tsuim trádála seo le rath an bhaile a bhí ag dul i méad.

Ba Ré Órga d'ealaíon na Biosáinte iad na 11ú agus 12ú aoiseanna san Aithin. Tógadh chóir a bheith gach ceann de na séipéil lár-Bhiosántach is tábhachtaí san Aithin agus ina timpeallacht sa dá haois seo, rud a léiríonn borrú an bhaile trí chéile. Ní mhairfeadh an rath meánaoise seo, áfach. I 1204 ghabh an Ceathrú Crosáid an Aithin, agus ní baineadh an chathair ó na Laidinigh go dtí go rinne na hOtamánaigh concas uirthi. Ní raibh rialtas Gréagach uirthi arís go dtí an 19ú aois.

Ó 1204 go dtí 1458, rialaigh Laidinigh an Aithin i dtrí thréimhse éagsúla, i ndiaidh Chogaí na Croise. As Iarthar na hEorpa ab ea iad na "Laidinigh" nó na "Frainc" agus leantóirí na hEaglaise Rómhanaí a rugadh go dtí Oirthear na Meánmhara le linn Chogaí na Croise. Chomh maith leis an chuid eile den Ghréig Bhiosántach, ba cheann de réim feod í an Aithin, cosúil leo siúd a bunaíodh sa tSiria agus ar an Chipir i ndiaidh an Chéad Chrosáid. Tugtar an Frankokratia ar an tréimhse seo.

Tháinig an chéad ionsaí ó na hOtamánaigh ar an Aithin i 1397, nuair a ghabh na ginearáil Otamánacha Yaqub Pasha agus Timurtash seilbh ar an bhaile ar feadh tamaill ghearr. Faoi dheireadh, i 1458, rinne arm na nOtamánach faoi cheannas pearsanta Mehmed II concas ar an Aithin. Agus Sabhdán na nOtamánach ag marcaíocht isteach sa chathair, chuaigh áilleacht a seanleachtanna i gcion go mór air agus d'eisigh sé firman (forógra impiriúil) nár cheadmhach creachadóireacht ná léirscrios sa chathair faoi phian bháis. Aithríodh an Partanón go mosc na cathrach.

Faoi riail na nOtamánach, baineadh gach tábhacht ón Aithin agus tháinig laghdú mór ar an daonra, an chathair á fágáil mar bhaile beag tuaithe. I dtréimhse thosaigh an 17ú aois, tháinig an Aithin faoi dhlínse an Kizlar Agha, príomh-choillteán gorm háram an tSabhdáin. Ar tús, thug Sabhdán Ahmed I (r. 1603–1617) an chathair do Basilica, ceann de na mná luí ab fhearr leis dá chuid, arbh as an chathair di, mar fhreagra ar ghearáin in aghaidh rialtóirí áitiúla. I ndiaidh a báis, tháinig an chathair faoi húdarás an Kizlar Agha.

Thosaigh na Turcaigh ar phúdar gunna agus pléascaigh a stóráil sa Phartanón agus sa Propylaea. I 1640, bhuail tintreach an Propylaea, agus scriosadh í dá bharr. I 1687, le linn Chogadh Morea, chuir na Véinéisigh, faoi cheannas Francesco Morosini, an Acrapail faoi léigear, agus bhain na hOtamánaigh teampaill Aitéiné Nike aníos le haghaidh an Partanón a dhaingniú. I rith bhombardaíocht na hAcrapaile phléasc armlann phúdair sa Phartanón (26ú Meán Fómhair), agus rinneadh mórán damáiste don fhoirgneamh agus is mar gheall ar seo a bhfuil cuma an lae inniu air. Bhí seilbh ag na Véinéisigh ar an chathair ar feadh sé mhí, agus ghlac na Véinéisigh agus na hOtamánaigh araon páirt i gcreachadh an Phartanóin. Rinneadh níos mó dochar don fhoirgneamh nuair a baineadh ceann dá pheidiméidí thiar uaidh. Le linn do na Véinéisigh a dhéanamh forghabháil ar an Aithin, rinneadh séipéil as dhá mhosc sa chathair, ceann acu Caitliceach agus an ceann eile Protastúnach, ach ar 9ú Aibreán 1688, d'imigh na Véinéisigh ón chathair á fágáil leis na hOtamánaigh.

Ghabh ceannairc Ghréagach an chathair in 1822, ach ghabh na hOtamánaigh ar ais í in 1826 (coiméadadh an Acrapail go mí Iúil, 1827, áfach). Uair amháin eile, d'fhulaing na séadchomarthaí go mór. D'fhan fórsaí na nOtamánach sa chathair go 1833, nuair a tharraing siad amach as an bhaile.

I ndiaidh do na Gréagaigh a gcogadh ar son na saoirse a bhuachan agus Ríocht na Gréige a bhunadh, roghnaíodh an Aithin in 1834 mar dara príomhchathair na Gréige, in ionad Nafplio, mar gheall ar chúiseanna maoithneacha agus stairiúla go príomha. In am sin, de bharr an scriosta a imríodh uirthi le linn chogadh na saoirse, tháinig laghdú mór ar dhaonra na cathrach, agus ní raibh fágtha ach baile 4,000 duine (leath dá daonra roimh an chogadh), ina gcónaí i smeadar leathan tithe ag bun na hAcrapaile. D'iarr Otó na Baváire, céad rí na Gréige, ar na hailtirí Stamatios Kleanthis agus Eduard Schaubert plean cathrach nua-aimseartha a dhearadh, féiliúnach do phríomhchathair.

Triantán ab ea an chéad phlean cathrach nua-aimseartha, a raibh an Acrapail, sean-reilig Kerameikos agus pálás nua an rí Bhaváraigh (ina bhfuil Parlaimint na Gréige lonnaithe sa lá atá inniu ann) mar trí phointe an triantáin, le haghaidh aird a tharraingt don chomhceangal idir an tSean-Aithin agus an Aithin nua. Ba sa stíl nuachlasaiceach, stíl idirnáisiúnta na haoise sin, a bhí na chéad foirgnimh phoiblí thábhachtacha deartha ag ailtirí Baváracha, Francacha agus Gréagacha, mar shampla Hansen, Klenze, Boulanger agus Kaftantzoglou. Sa bhliain 1896, cuireadh na chéad Cluichí Oilimpeacha nua-aoiseacha ar siúl san Aithin. Sna 1920í tháinig mórán Gréagach as an Áis Bheag mar dhídeanaithe i ndiaidh an Chogagh Ghréag-Turcaigh agus cinedhíothú na nGréagach, agus tháinig borradh suntasach ar dhaonra na hAithne dá bharr; mar sin féin, ba go formhór tar éis an Dara Chogadh Domhanda, agus ó na 1950í agus 1960í, a tháing méadú ollmhór ar dhaonra na cathrach, agus an Aithin ag fásadh de réir a chéile.

Ba léir é sna 1980í gurbh é toitcheo na monarchana agus an scaoth gluaisteán a bhí i gcónaí ag dul i méid, chomh maith le ganntanas spáis de bharr bhrú sráide agus tráchta, an dúshlán is tábhachtaí os comhair na cathrach.

Meastar go bhfuil baint idir ainm na cathrach agus an bandia Aitéiné. An Àithne a deirtear i nGaeilge na hAlban, agus Yn Atheen i nGaeilge Mhanann.

• cityofathens.gr - Suíomh oifigiúil
• eie.gr Archaeology of the City of Athens