Críocha an Iarthuaiscirt

Críocha an Iarthuaiscirt
Northwest Territories (en) Territoires du Nord-Ouest (fr) ᓄᓇᑦᓯᐊᖅ (iu) Dënéndeh (mis)
Bratach Armas
Mana	«luach ar iarraidh»
Ainmnithe in ómós	northwest (en) agus Dene (en)
Suíomh
67° N, 121° O / 67°N,121°W / 67; -121
Stát ceannasach	Ceanada
Príomhchathair	Yellowknife
Daonra
Iomlán	41,070 (2021)
• Dlús	0.03 hab./km²
Teanga oifigiúil	an tSiopúáinis an Chraís Béarla an Fhraincis an Ghoitsinis an Ionúineactais an Ionúitis Inuvialuktun (en) Sléivis an Tuaiscirt Denetaca (en) an Dograibis
Tíreolaíocht
Achar dromchla	1,346,106 km²
Suite i nó in aice le limistéar uisce	an tAigéan Artach
Pointe is airde	Mount Nirvana (en) (2,773 m)
Pointe is ísle	an tAigéan Artach (0 m)
Ar theorainn le	British Columbia (1871–) Yukon (1898–) Alberta (1905–) Saskatchewan (1905–) Nunavut (1999–)
Sonraí stairiúla
Leanann sé/sí	Rupert's Land (en) , North-Western Territory (en) , District of Keewatin (en) , British Arctic Territories (en) agus Mackenzie District (en)
Cruthú	15 Iúil 1870
Saoire phoiblí	National Aboriginal Day (en) (21 Meitheamh)
Eagraíocht pholaitiúil
Córas rialtais	córas parlaiminteach agus consensus government in Canada (en)
Comhlacht feidhmiúcháin	Rialtas Chríocha an Iarthuaiscirt
Comhlacht reachtach	Reachtas Chríocha an Iarthuaiscirt
• Premier of the Northwest Territories (en)	Rocky Simpson (2023–)
Eacnamaíocht
OTI ainmniúil	4,322,000,000 $ (2020)
Airgeadra	dollar Cheanada
Aitheantóir tuairisciúil
Cód poist	X0E, X1A agus X0G
Lonnaithe i gcrios ama	Amchrios na Sléibhte (a America/Yellowknife (en) , America/Inuvik (en) )
Cód ISO 3166-2	CA-NT
Eile
Suíomh gréasáin	gov.nt.ca

Is críoch chónaidhme de chuid Cheanada é Críocha an Iarthuaiscirt (Fraincis: les Territoires du Nord-Ouest, Béarla: Northwest Territories).

Tá Críocha an Iarthuaiscirt suite i dtuaisceart Cheanada, ag críochantacht leis an dá chríoch Cheanadacha eile: an Yukon ar an dtaobh thiar agus Nunavut ar an taobh thoir, agus le trí chúige: le An Cholóim Bhriotanach ar an dtaobh thiar theas, agus le hAlberta agus Saskatchewan ó dheas.

Is í an Abhainn Mackenzie an abhainn is faide i gCeanada. Téann sí ó thuaidh agus isteach san Aigéan Artach. Tá cúrsa na habhann ina iomlán taobh istigh de Chríocha an Iarthuaiscirt, cé go n-éiríonn cuid dá chraobhaibhneacha i Yukon nó sna cúigí ó dheas. Tá Great Bear Lake agus Great Slave Lake sa chríoch chomh maith. Is é Great Bear Lake an loch is mó atá go hiomlán taobh istigh Cheanada. Is é Great Slave Lake an loch is doimhne (614 méadar nó 2,014 troighe ar doimhneacht) sa tír. Sliabh Nirvana an sliabh is airde (2,773m nó 9,098 tr ar airde), agus é suite ar theorainn Yukon.

Bíonn aeráid fho-Artach sa chuid is mó de Chríocha an Iarthuaiscirt. Aeráid Artach nó pholach a bhíonn ar an gcósta thuaidh agus sna hOileáin Artacha. Is iad na príomhoileáin ná Oileán Banks, Oileán Borden, Oileán Prince Patrick, agus codanna d'Oileán Victoria agus Oileán Melville.

Seo shíos na máthairteangacha is coitianta sa na Críocha Iarthuaiscirt i 2006.

Bhí pobail Ionúiteacha agus Indiacha ina gcónaí ar feadh roinnt mílte bliana san áit ina bhfuil Críoch an Iarthuaiscirt anois agus ní hionann lena lán áiteanna eile i gCeanada fanann siad in a dtromlach, más ar éigin, sa lá inniu. Tá áit thábhachtach acu i saol na críche i gcónaí.

Tháinig na chéad Eorpaigh go dtí Críocha an Iarthuaiscirt sna 1570idí (Martin Frobisher) agus sa bhliain 1610 (Henry Hudson). Má's ar éigin a leag siad a gcos ar bhruach thiar Bhá Hudson, áfach, thaispeáin siad an bealach siar agus ó thuaidh dona lán daoine eile, idir thaiscéalaithe, ghaisteoirí, agus thrádálaithe. Sa bhliain 1670, thug an Rí Séarlas II cairt don Hudson's Bay Company (BC) ar na limistéirí timpeall bhruacha Bhá Hudson, thiar agus thoir. An chéad Eorpach a thaiscéal an chuid sin den tír a bheadh taobh istigh de theorainneacha Chríoch an Iarthuaiscirt inniu, b’shin Samuel Herne. Sa bhliain 1770, agus é fostaithe ag an HBC, thug sé a aghaidh ar na bólaí ó thuaidh ag tosnú ag Churchill (in Manitoba an lá inniu). Shroich sé béal na Abhann Coppermine sa bhliain ina dhiaidh sin; thaiscéal sé an tír timpeall Great Slave Lake ar a bhealach ar ais. Sa bhliain 1789, lean taiscéalaí Albanach darbh ainm Alexander Mackenzie abhainn a thugtar an Mackenzie uirthi inniu ó thuaidh go dtí an tAigéan Artach. Tháinig na trádálaithe fionnaidh ar a shála, agus mar thoradh air sin fuair breis is leath de na daoine bundúchasacha bás le galair an tseandomhain.^[1]

Bhí an chríoch faoi ainm is a bheith faoi smacht an Hudson’s Bay Company go dtí an bhliain 1870, nuair a ghlac rialtas Thiarnas Cheanada seilbh ar na críocha úd agus cuireadh Críocha an Iarthuaiscirt orthu. Limistéar an-mhór a bhí i gceist, ó na Sléibhte Creagacha soir go dtí Leithnis Labradar san oirthear agus ó dheas in áiteanna go dtí teorainn na Stát Aontaithe. Sa bhliain 1880, cuireadh na hOileáin Artacha san áireamh freisin. Baineadh de limistéar na críche roinnt uaireanta freisin, go mór mhór nuair a cuireadh na cúigí nua ar bun ar na machairí ó dheas. Idir na blianta 1925 agus 1999, bhí 3,439,296 km² (1,327,920 míle cearnacha) d'achar ann – níos mó ná achar India. Ar 1 d'Aibreán 1999, scaradh na trí chúigiú is faide soir den chríoch agus rinneadh críoch nua, Nunavut, de.

Thiar sa bhliain 1877, rinne rialtas Chríocha an Iarthuaiscirt teanga oifigiúil den Fhraincis in éineacht leis an mBéarla, cé nach raibh cainteoirí Fraincise líonmhar ariamh ann. Chuir sé sin tús le díospóireacht a d'éirigh searbh uaireanta agus sa bhliain 1892 baineadh an stádas oifigiúil den Fhraincis. Sna 1980idí luatha, chuir rialtas feidearálach Cheanada brú ar pharlaimint na críche an Fhraincis a dhéanamh oifigiúil arís, agus thosaigh na seanargóintí arís. Bhí an bua ag an rialtas náisiúnta an uair seo. D'éiligh lucht na Chéad Náisiún (.i., na bundúchasaigh), áfach, na cearta céanna dona dteangacha féin, rud a fuair siad. Tá 11 teanga oifigiúil i gCríocha an Iarthuaiscirt inniu, mar atá Béarla, Chipewyan, Cree, Dogrib (Tłįchǫ), Fraincis, Gwich'in, Inuinnaqtun, Inuktitut, Inuvialuktun, Slavey Thuaidh, agus Slavey Theas.

Tógadh aerpháirceanna chomh maith le calafoirt ar an Abhainn McKenzie mar chuid den iarracht le iarthuaisceart na mór-roinne a chosaint ó na Seapánaigh sa Dara Cogadh Domhanda agus ghlac an rialtas Ceanadach freagracht as baint an raidiam agus úráiniam. Níor tháinig aon laghdú ar thábhacht straitéiseach na Chríocha an Iarthuaiscirt i ndiaidh an bhua ar na Seapánaigh mar tháinig an Cogadh Fuar ina áit. Rinneadh baint na n-acmainní nádúrtha a fhorbairt go mór ó na 1950idí go dtí an lá inniu.

Sna 1950idí freisin shocraigh rialtas Cheanada ar na Bundúchasaigh a chur óna dtailte agus a stíleanna beatha traidisiúnta. Cuireadh scéimeanna tithíochta, sláinte, oideachais, srl. ar siúl ach ba bheag an obair a bhí ar fáil dóibh agus an ba mhór an t-athrú óna a seansaol. Chuir sé sin isteach go mór ar na Bundúchasaigh ar bhealach pearsanta, cultúrtha, eacnamaíoch agus eile.

Ar na hacmhainní nádúrtha i gCríocha an Iarthuaiscirt tá ór, diamaint, peitriliam agus gás nádúrtha. Tá beagnach 20 mianach móra á saothrú. Tairiscítear na diamaint mar mhalairt ar dhiamaint fhola, nó diamaint choibhlinte, na hAfraice.

Ba C$4.675 bn. an olltáirgeacht intíre (OTI) a bhí ag Críocha an Iarthuaiscirt sa bhliain 2012.^[2] Tá C$76,000 an duine de OTI sna críocha, an teacht isteach per capita is airde de chúige nó chríoch ar bith i gCeanada.

• Northwest Territories Tourism Canada
• Prince of Wales Northern Heritage Centre