Tifinagh

It Tifinagh (Berberske útspraak: [tifinaɣ]; ek as Tifinaɣ skreaun yn it Berbersk-Latynsk alfabet; Nij-Tifinagh: ⵜⵉⴼⵉⵏⴰⵖ; Tûarek-Tifinagh: ⵜⴼⵉⵏⵗ or ⵜⴼⵏⵗ) is in konsonanteskrift om yn de Berbertalen te skriuwen.

In moderne foarm fan it tradisjoneel skrift, it Nij-Tifinagh waard yn de tweintichste iuw yntrodusearre. It Ircam-Tifinagh is in foarm fan it skrift dat justjes oanpast is en wurdt yn de legere skoallen yn Marokko brûkt om de Berberske taal te learen.

It wurd tifinagh is nei alle gedachten in berberisearre froulike meartalsfoarm fan it wurd "Punysk". It Berberske froulike foarheaksel ti oan it Latynske punicus koe mooglik de "Fenisyske/Punyske letters" betsjutte.

Der wurdt fanút gien dat it Tifinag-skrift fan it Libysk skrift, of ek wol it Libysk-Berbersk skrift neamd, út de âldheid ôfstammet, alhoewol't der net folle oer de ûntwikkeling dêrfan bekend is. Dat skrift waard yn de âldheid troch Berbersktaligen yn Noard-Afrika en de Kanaryske Eilannen brûkt. It komôf fan it skrift is net bekend, mar der wurdt fanút gien dat it besibbe oan it Fenisysk alfabet wie.

Der binne twa farianten fan it Libysk skrift bekend: in eastliken en in westliken ien. De eastlike fariant waard brûkt yn it gebiet fan it hjoeddeistige Konstantine en de regio Aurès yn Algerije. Fan de twa farianten is de eastlike dy't it bêst ûntsifere waard, om't der ferskate Numidyske twatalige ynskripsjes yn it Libysk en Punysk fûn waarden. 22 fan de 24 letters waarden ûntsifere. De westlike fariant wie mear primityf en waard brûkt by de kust fan de Middellânske See del fan Kabylje oant de Kanaryske Eilannen. Dy fariant brûkte 13 oanfoljende letters.

It Libysk skrift wie in kleare konsonanteskrift en hie gjin fokalen. Geminaasje waard net oantsjutten. It waard almeast fan ûnderen nei boppe en fan rjochts nei lofts skreaun, mar it waard ek wol op oare manieren skreaun. De letters feroaren fan foarm at se fertikaal of at se horizontaal skreaun waarden.

It Libysk skrift wurdt hjoed-de-dei brûkt yn de foarm fan Tifinagh om yn de Tûarektalen, dy't in takke fan de Berbertalen binne, te skreauwen. 1500 jier âlde ynskripsjes dêrfan binne fûn op rotsen en yn grêftomben.

It Tûarek-Tifinagh wurdt hjoed-de-dei benammen brûkt yn spultsjes, puzels, graffiti en koarte berjochten. It skrift wurdt bytiden ek wol brûkt yn talen fan oanswettende folken.

It Nij-Tifinagh is in skrift dat ûntwikkele waard fan eardere foarmen fan it Tifinagh. Dat skrift is fan lofts nei rjochts skreaun. Oant koartlyn waarden der mar amper boeken en websiden yn it skrift skreaun, om't der earder foar it Latynsk alfabet, en, mar wol minder, it Arabysk skrift keazen waard. It Nij-Tifinagh waard ornaris foar symboalyske doelen brûkt. Fan 2003 ôf wurdt der yn Marokko mear yn it skrift publisearre en wurdt it ek op guon skoallen ûnderrjochte. Dochs de measte Berberske publikaasjes brûke lywols it Berbersk-Latynsk alfabet. Bûten Marokko hat it skrift gjin offisjele status. Yn Algerije brûke almeast alle Berberske publikaasjes it Berbersk-Latynsk alfabet. Yn Lybje ferbea it bewâld fan diktator Moammar al-Kadaffi it brûken fan it skrift. Nei de Libyske Boargerkriich like de Nasjonale Oergongsried mear iepen te stean foar it brûken fan it skrift.

It Tifinagh waard in maart 2005 oan de Unikoade taheake.

Koade	Letter	Unikoade	Transliteraasje	Namme
2D30		ⴰ	a	ya
2D31		ⴱ	b	yab
2D32		ⴲ	bh	yabh
2D33		ⴳ	g	yag
2D34		ⴴ	gh	yaghh
2D35		ⴵ	dj	yaj
2D36		ⴶ	dj	yaj
2D37		ⴷ	d	yad
2D38		ⴸ	d.	yadh
2D39		ⴹ	d.	yadd
2D3A		ⴺ	d.	yaddh
2D3B		ⴻ	e	yey
2D3C		ⴼ	f	yaf
2D3D		ⴽ	k	yak
2D3E		ⴾ	k	Tûarek yak
2D3F		ⴿ	kh	yakhh
2D40		ⵀ	h	yah
2D41		ⵁ	h	yah
2D42		ⵂ	h	Tûarek yah
2D43		ⵃ	h.	yahh
2D44		ⵄ	a	yaa
2D45		ⵅ	kh	yakh
2D46		ⵆ	kh	Tûarek yakh
2D47		ⵇ	q	yaq
2D48		ⵈ	q	Tûarek yaq
2D49		ⵉ	i	yi
2D4A		ⵊ	j	yazh
2D4B		ⵋ	j	Ahaggar yazh
2D4C		ⵌ	j	Tûarek yazh
2D4D		ⵍ	l	yal
2D4E		ⵎ	m	yam
2D4F		ⵏ	n	yan
2D50		ⵐ	ny	Tûarek yagn
2D51		ⵑ	ng	Tûarek yang
2D52		ⵒ	p	yap
2D53		ⵓ	u	yu
2D54		ⵔ	r	yar
2D55		ⵕ	r.	yarr
2D56		ⵖ	gh	yagh
2D57		ⵗ	gh	Tûarek yagh
2D58		ⵘ	gh	Ayer yagh
2D59		ⵙ	s	yas
2D5A		ⵚ	s.	yass
2D5B		ⵛ	sh	yash
2D5C		ⵜ	t	yat
2D5D		ⵝ	t.	yath
2D5E		ⵞ	ch	yach
2D5F		ⵟ	t.	yatt
2D60		ⵠ	v	yav
2D61		ⵡ	w	yaw
2D62		ⵢ	y	yay
2D63		ⵣ	z	yaz
2D64		ⵤ	z	Tawellemet yaz
2D65		ⵥ	z.	yazz
2D6F		ⵯ	+w	Labialisaasje-teken
2D5C 2D59		ⵜⵙ	ts	yats
2D37 2D63		ⴷⵣ	dz	yadz
2D5C 2D5B		ⵜⵙ	ch	yach
2D37 2D4A		ⴷⵊ	dj	yadzh

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References, op dizze side. Commons  Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Tifinagh fan Wikimedia Commons.