Einahandil

Í Føroyum hevur man havt nakað, ið eitur einahandil. Tað er, at ein tjóð stýrir og avmarkar vøruhandil í einum øðrum landið.

Á heimasíðuni fyri frímerkini frá Posta (www.stamps.fo) sigur Hans Andrias Sølvará í 2008 um Kongaliga einahandilin soleiðis:^[1]

Miðskeiðis í stóra havnarlagnum í Tórshavn, millum Eystaru- og Vestaruvág, liggur Tinganes, gamli tingstaður føroyinga. Vit vita frá Føroyinga søgu, at Tinganes longu í 900 talinum var tingstaður – fyrst sum “alting” við lóggevandi og dømandi myndugleika, men seinni í 1300 – 1400 talinum sum “løgting” einans við dømandi myndugleika.

Í 1271 stovnaði norski kongurin einahandil í Tórshavn, og fylgjandi øldirnar var Tinganes handilsstaður føroyinga, stundum rikin av einstaklingum ella handilsfelagskapum, men at enda aftur sum kongaligur einahandil, beinleiðis undir danakongi. Í 1673 herjaði ein herviligur eldsbruni Tinganes og øll húsini ið stóðu uml. har myndin er tikin frá, brendu í grund.

Til vinstru á frímerkinum síggjast sokallaðu “Sethúsini” ella “Sethúsið úti í Havn”. Hettar húsið varð bygt sama ár sum eldurin hevði herjað, og var upprunaliga krambúð, skrivstova og bústaður hjá embætisfólkinum á handlinum. Húsið er síðan nýtt til ymisk endamál, m.a. var tað í 20. øld gegl á loftinum. Nú á døgum rúma Sethúsini Handils- og Vinnumálaráðið.

Aftanfyri Sethúsini (ikki sjónlig á myndini) liggur sokallaða “Stokkastovan”, ein gamal goymslubygningur, sum var bygdur í 1673, stutt eftir eldsbrunan. Sum navnið bendur á, er Stokkastovan bygd af viðarstokkum, ein heldur sjáldsamur bygningsháttur í Føroyum.

Uttast á nesinum lá upprunaliga ein lítil skansi ella kanónbattarí sum ein hálvkringla, men umleið 1750 varð eitt goymsluhús “Skansapakkhúsið” bygt á staðnum. Bygningurin, sum sæst aftast í myndini er nú høvuðsskrivstova og fundarhøli hjá løgmanni og landsstýrismonnum.

Afturat Skansapakkúsinum stendur sokallaði “Salurin”, sum varð reistur í 1781. Nú rúmar salurin einum bókasavni, fundar og móttøkuhøli og virkar annars sum millumgongd millum Skansapakkhúsið og fyrisitingarhølini hjá landstýrinum.

Sum framhald av Salinum standa “Vektarabúðin” og “Sjóbúðin”, upprunaliga tveir goymslubygningar frá 17. øld. Eitt skifti seint í 1800 talinum og til 1908 var posthús í Sjóbúðini. Í 1950 brendu bæði húsini í grund orsaka av einum ásettum eldsbruna, og tey vóru ikki endurreist fyrr enn í 1991. Húsini rúma í dag landsstýrisfyrisitingina.

Ovast til høgru á frímerkinum sæst partur av “Bakkapakkhúsinum”, eisini eitt gamalt goymsluhús frá 1776. Hettar húsið er eisini partur av fyrisitingarhølunum hjá landsstýrinum.

Og í 1995 skrivar Hans Jacob Debes um Kongaliga einahandilin m.a.:^[2]

Bjørgvin var tann handilsstaður, hagar føroyingar fluttu út vørur sínar, og haðan teir høvdu farm heim við aftur av vørum, sum máttu flytast inn. Eingin ivi er um, at føroyingar í miðøld høvdu egna sigling úteftir. Men rættarbót Magnusar Lógbøtara frá 1271, har kongur gevur lyfti um at lata tvey skip ganga um árið millum Noregs og Føroya, er ein ábending á, at tað var vorðið tyngri hjá føroyingum at halda uppi hesi sigling. Íslendingar og grønlendingar tykjast at hava verió í somu støðu. Hesi viðurskifti bundu skattlondini fyri vestan eisini stjórnarliga at Noregi. Í rættarbótini verður tó ikki sett føroyingum forboð fyri sjálvir at sigla við vørum landanna millum. At kongur kemur við upp í handilin, kann eisini hava samband við royndir hansara at halda hansakeypmonnum burtur frá skattlondunum, soleiðis sum greitt skilst av forboðunum frá 1294, 1302 og 1348.

At forboðid hevur verið tikið uppaftur, er tekin um, at hetta hevur verið neyðugt, t.e. at hansakeypmenn kortini hava roynt at handla við Vesturhavsoyggjarnar. Tó vóru týskararnir í 1361 vorðnir so sterkir mótvegis norskum kongsvaldi, at teir hetta ár fingu somu rættindi sum teir norsku keypmenninir í Bjørgvin at handla við skattlondini fyri vestan. Onglendingar høvdu havt nógvan handil við Noreg, áðrenn týskararnir fingu takið á tí norska uttanríkishandlínum. Afturfyri øktu onglendingar eftir tað handilsvirksemi sítt í íslandi, Føroyum, Orknoyum og Hetlandi seinast í 14. øld.

Í 16. øld var tó Føroyahandilin á skiftandi hondum sum einahandil.

Tá ið einahandilin varð avtikin í 1856, byrjaði M. C. Restorff stórt handilsvirksemi í Vágsbotni. Áhugaverda er, at húsini hjá einahandlinum standa enn í Vágsbotni í Havn.^[3]

• Húsini hjá einahandlinum standa framvegis í Vágsbotni, hvannrok.fo, 7. februar 2022
• Andras Sólstein: Kgl. einahandilin í Klaksvík 1837-1856, grein í bókinum Brot úr Føroya Søgu, Fróðskapur og Landsskjalasavnið Tórshavn 2010.

Sí miðlasavnið

»Einahandil« í Wikimedia Commons.