محقق کرکی
علی بن حسین بن عبدالعالی (۱۵۳۱–۱۴۶۱م) (۹۴۰–۸۷۰ق)مشهور به محقق ثانی و محقّق کَرَکیِ جبل عاملی، از فقها و مراجع تقلید شیعه و از علمای عصر صفوی بود که از جبل عامل مهاجرت کرد و ابتدا به عراق رفت و سپس در پی دعوت شاه اسماعیل صفوی برای تبلیغ و ترویج تشیع، به ایران آمد. شاه تهماسب اول او را به عنوان نایب امام زمان صاحب حقیقی دولت خواند و لذا او اختیارات واقعی را در دست گرفت. او یک مجتهد و اصولی صِرف بود و روش او را بسیاری از علمای شیعه نپسندیدند.[۱]
تولد
[ویرایش]محقق کرکی در سال ۸۷۰ هجری قمری در روستای کرکِ نوحِ جبل عامل (در لبنان) به دنیا آمد.
تحصیلات
[ویرایش]کرکی در وطن خود، نزد محمد بن محمد بن خاتون، شمسالدین محمد جزینی، شمسالدین محمد احمد صهیونی و علی بن هلال جزایری دانش آموخت. سپس به مصر رفت و پس از سال ۹۰۹ ه.ق به عراق هجرت کرد؛ و در سال (۹۱۶ ه.ق) وارد ایران شد. او در شهرهای خراسان، اصفهان، قزوین و عراق اقدامات مهم و مؤثری به نفع آیین تشیع به سامان رسانید؛ به طوری که میتوان گفت اساس و پایه مذهب شیعه را او در کشور به پا داشت.[۲]
هجرت به ایران
[ویرایش]محقّق کَرکی هر چند به دعوت شاه اسماعیل به ایران آمد ولی در زمان او توفیق چندانی به دست نیاورد، و محقّق کرکی در زمان او فرصت زیادی برای دستیابی در اداره امور کشور نیافت. اما در زمان شاه تهماسب، او از شاه تهماسب یک فرمان کتبی گرفت که شاه آن را به دست خودش با املای شیخ کرکی نوشته بود، و در میان سران قزلباش پخش کرد. متن این حکم چنین بود: هرکه مخالفت خاتمُ المجتهدین، وارث علوم سید المرسلین، نائب الأئمة المعصومین [شیخ کرکی] بکند، و در مقام متابعت نباشد، بیشائبه ملعون ومردود [است]، و به سیاسات عظیمه و تأدیب بلیغه مؤاخذه خواهد شد. ما در این دوره با دو اصطلاح مواجهایم که یکی «مخالفین» و دیگری «معانِدین» است. گرچه این دو اصطلاح در مواردی بهجای هم بهکار رفتهاند، ولی اصطلاح نخست برای سردستگان تبرائیان رقیبِ شیخ کرکی و اصطلاح دوم برای سنیان و شیعیان زیدی و اسماعیلی بهکار میرفتهاست. این هر دو اصطلاح توسط شیخ کرکی ابداع شدند تا همهٔ کسانی که با مهاجران از روستاهای لبنان همسو نبودند با چوب «مخالف» یا «معاند» تکفیر شده از میان برداشته شوند. شیخ کرکی پس از نویساندن حکمنامهٔ شاه تهماسب، فتوائی شرعی صادر کرد که در هیچکدام از شهرهای ایران نباید «مخالفان» و «معاندان» زندگی کنند. این فرمان شرعی برای بیرون راندن همگانیِ ایرانیان سنی مانده و شیعیان اسماعیلی و زیدی از شهرهای خودشان بود. صاحب قصص العلماء در این باره چنین نوشتهاست: او امر کرد که مخالفان و سنیان را [از شهرها] بیرون کنند تا مبادا که موافقین را گمراه نمایند.[نیازمند منبع]
اعمال ولایت فقیه
[ویرایش]پس از مرگ شاه اسماعیل، محقّق کَرکی به عنوان نائب امام مهدی در همهٔ شئون اقتصادی، سیاسی و دینی دولت شیعی جدید صاحب اختیار مطلق شد تا آنجا که شخص شاه تهماسب نیز نائب او بهشمار میآمد و او را به مقام شیخ الاسلامی نائل کرد.[۳]
کَرکی به شیوه شهید اوّل از سوی خود نمایندگان ویژهای به نواحی مختلف فرستاد. قرار گرفتن در این جایگاه نوین به وی امکان داد که در امور مذهبی به اجتهادهای نو دست بزند تا آنجا که نویسندگان غیر شیعی به خاطر فتاوی کَرکی در امور مختلف او را «مخترع الشّیعه» لقب دادهاند.[۴][۵]
شاه تهماسب امور کشور را به اختیار او درآورد و توقیع به تمام شهرهای قلمرو خود فرستاد تا از فرمان او اطاعت کنند و بدانند که پایه مملکت و کشورداری به عهده اوست، زیرا نائب امام است و امور محوّل به امام زیر نظر او اداره خواهد شد. شاه تهماسب در یکی از دیدارهایش با وی گفته بود: «فرمانروا تو هستی و من یکی از کارگزاران تو میباشم».[۶]
پس از محقّق کَرکی سایر علمای جبل عاملی پشت در پشت به مقام خاتم المجتهدین (مجتهد الزّمانی) منصوب شدند ولی هیچیک به اندازه محقّق کَرکی از قدرت و نفوذ زیاد در حکومت برخوردار نشدند. از چهرههای برجسته جبل عاملی پس از محقّق کَرکی میتوان به شیخ بهایی و علامه مجلسی اشاره نمود.
شاه تهماسب صفوی بنابر نقلی که مرحوم سید نعمت اله جزایری درابتدای کتاب شرح عوالی اللئالی دارد خطاب به محقق کرکی گفت:
تو شایستهتری برای حکومت چون تو نایب امام زمان (ع) هستی و من کارگزار تو هستم و دستورات تو را اجرا میکنم. (کتاب صفویه از ظهور تا زوال، ص ۳۷۵ و ۳۷۶)[۷]
وفات
[ویرایش]وی در روز عید غدیرِ سال ۹۴۰ قمری در نجف وفات یافت یا به قولی توسط مخالفان شیعه مسموم شد.پیکر وی در حرم علی بن ابیطالب دفن شد.
منابع
[ویرایش]- ↑ ذکاوتی قراگزلو، علی رضا (۱۳۷۰). «سیر اندیشه اخباری در مذهب تشیع». آینه پژوهش (۶): ۲۴–۴۲. دریافتشده در ۲۰۱۴-۰۷-۳۱.
- ↑ «شیخ علی منشار عاملی». الشیعه. بایگانیشده از اصلی در ۹ آوریل ۲۰۱۴. دریافتشده در مرداد 1391. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ مهدوی، سید مصلح الدین (۱۳۷۱)، خاندان شیخ الاسلام اصفهان، گل بهار اصفهان، ص۳۲
- ↑ الشّیبی، تشیع و تصوف، صفحات ۳۹۳ و ۳۹۴
- ↑ «مشروطه دقیقاً بر اساس نظریه محقق کرکی است». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۲-۰۸-۲۸. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۳-۲۷.
- ↑ غفّاری قزوینی، تاریخ جهان آرا، ص۲۸۵
- ↑ مهدی ابوطالبی (۱۳۹۵)، عالمان شیعه و صیانت از سرمایههای ملی، کانون اندیشه جوان، ص. ۲۱، شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۵۹-۲۵۴-۶
- ترویج مذهب تشیّع و چشماندازهای آن در آموزش و پرورش ایران، جلال جبل عاملی (عضو هیئت علمی دانشکده روانشناسی و علو تربیتی دانشگاه اصفهان)