Monoteismo
Monoteismoa (grezieraz μονος, monos, "bat"; y θεος, theos, "jainko") Unibertsoaren sortzaile eta gizakiaren aita den jainko bakarraren izatea onartzen duen sinesmen erlijiosoa da. Hiru erlijio monoteista handiak kristautasuna, islama eta judaismoa dira. Sinismen monoteistak Teologian oinarrituak daude. "Jainkoari buruzko jakintza" honek, Jainkoaren eta Kosmosaren osakera igerri eta dotrina etikoak ezartzen dituena da; fedearen oinarri moduan kode edo liburu sakratu batzuk izaten dituzte (Biblia, Korana edo juduen Tanakha).[1]
Sinesmen politeistak dituzte aurrez aurre. Erlijio monoteistek Mesias edo Jainkoaren mezulariak dituzte beren tradizioetan: Abraham, Moises, Jesukristo, Mahoma. Musulman, judu eta kristauek, Jainkoaz gainera aingeru, goiangeru, santu, deabru eta antzeko izakietan sinesten dute, hauetako askoren jatorria erlijio politeistetan egonik. Judaismoa da bizirik dauden guztietan erlijio zaharrena.
Monoteismoa dogmatikoa izan ohi da, hau da, egia unibertsal ukaezinak ezartzen ditu, sinestun guztiek bete beharrekoak.
Etimologia
aldatu"Monoteismo" hitza grekotik dator, μόνος (monos), "bakarra" esan nahi duena, eta θεός, "Jainkoa" esan nahi duena. Ingelesezko terminoa Henry Morek erabili zuen lehen aldiz (1614-1687).[2]
Jatorria
aldatuJainko unibertsal baten existentziaren baieztapen ia monoteistak Brontze Aro berantiarrekoak dira, Himno Handia Akenatongo Atonera doana. Monoteismorako joera posible bat garai vedikoan sortu zen Asiako Hegoaldeko Burdin Aroan. Rigvedak Brahmanen monismoaren nozioak erakusten ditu, batez ere hamargarren liburu berantiarrean, Burdin Aroaren hasieran datatua, Nasadiya Suktan adibidez.
K. a. VI. mendetik. Zoroastriarrak guztien gainetik Jainko baten nagusitasunean sinistu du: Ahura Mazda "guztiaren egile" eta beste guztien aurretik lehen izate bezala. Baina zoroastrismoa ez zen erabat monoteista, Ahura Mazdarekin batera beste yazata batzuk gurtzen baitzituen. Antzinako indiar teologia, bere aldetik, monista zen, baina ez zen erabat monoteista kultuan, jainko askoren existentzia mantentzen zuelako, Jainko goren baten, Brahmanen, alderdi bezala irudikatzen zirenak.
Tales (beste monista batzuen atzetik, Anaximandro, Anaximenes, Heraklito, Parmenides) proposatu zuen natura guztia bustitzen duen printzipio unitario bakar bati erreferentzia eginez azal daitekeela. Antzinako filosofo greziar askok, horien artean Xenofanes Kolofongoak eta Antistenesek, monismo politeista berdintsuan sinesten zuten, monoteismoarekin antzekotasun batzuk zituena. Jainko unitario baten lehen erreferentzia ezaguna Platonen Demiurgoa da (Artesano jainkotiarra), eta ondoren Aristoteles lehen motore geldiarena; biek sakonki eragingo zuten teologia judu eta kristauan. Judaismo postexilikoa izan zen Jainko monoteista pertsonal baten nozioa testuinguru monista baten barruan sortu zuen lehen erlijioa. Monoteismo etikoaren kontzeptua, morala Jainkoarengandik bakarrik datorrela eta bere legeak aldaezinak direla dioena, lehen aldiz judaismoan gertatu zen, baina orain erlijio joteista gehienen oinarrizko printzipioa da, kristautasun monastreista eta modernoa barne.
Tradizio judu, kristau eta islamikoaren arabera, monoteismoa gizateriaren jatorrizko erlijioa izan zen; jatorrizko erlijio horri batzuetan "erlijio adamikoa" edo, Andrew Langen hitzetan, "Urerlijioa" deitzen zaio. Erlijioaren ikerlariek, neurri handi batean, ikuspuntu hori XIX. mendean alde batera utzi zuten, animismotik hasi eta politeismotik monoteismora arte eboluzio-progresio baten alde, baina 1974an teoria hori ez zegoen hain hedatuta, eta Langen antzeko ikuspuntu aldatua nabarmenagoa egin zen. Orain, Karen Armstrong eta beste autore batzuk animismoarekin hasten den progresio ebolutibo baten ideiara itzuli dira, politeismoan garatu zena, henoteismoan garatu zena, monolatrian garatu zena, benetako monoteismoan garatu zena.
Erreferentziak
aldatu- ↑ https://www.britannica.com/topic/monotheism
- ↑ More, Henry (1660). An Explanation of the Grand Mystery of Godliness. Londres: Flesher & Morden. 62.or.
Ikus, gainera
aldatuKanpo estekak
aldatuDatuak: Q9159
Multimedia: Monotheism / Q9159