Eleberri beltz

1929ko kraxaren ondoren, AEBetako burtsek gainbehera izan zuten. Gainera, lege lehorrak eraginda krimen antolatua zegoen eta mafiak ere eragina izan zuen garai hartako gizartean. Egoera horretan genero beltza agertu zen eta garai hartako gizartearen arazoak azaldu zituen^[1].

Hasierako nobela beltzetan, Erresuma Batuan sortutako polizia nobelak zeuden baina AEBtako egoerak aldaketak sortu zituen genero beltzean. Aristokraten inguruko generoa izatetik kaleko gertaerako kontrako genero bilakatu zen. Hilketak eta polizia ikerketek garrantzia galdu zuten eta gertaera horiek sortzen zituzten gizarte arazoek eta arazo horien jatorriek garrantzia hartu zuten. Kalea azaldu zenez, genero beltza kritika soziala egiten hasi zen^[1].

Hasierako hainbat idazle, tartean zeuden, Dashiell Hammett, Raymond Chandler politikoki ezkertiarrak ziren. Hori baliatuz, komunismoari aurre egin nahian, Joseph McCarthy senatariak epaitegira eraman zuen Dashiell Hammett. Masa gizartean asko zabaldu zenez, masa gizartearen kulturaren produktu moduan kontsumitzea ekarri du eta horrek balioa kendu dio genero beltzari. Ondorioz, genero txikitzat eta maila baxukotzat hartu ohi da^[1].

2007an hasitako krisi ekonomikoak berriro berpiztu du nobela beltza eta kritika soziala. Esaterako, Petros Márkaris idazle greziarra bere herrialdeko egoera larria kontatu du azken nobela beltzetan^[1].

Jose Antonio Loidi Bizkarrondok 1955ean idatzitako Hamabost egun Urgainen eleberria da euskaraz egindako lehen nobela beltza. Ondoren etorri ziren Mariano Izetaren Dirua galgarri (1962), Txomin Peillenen Gauaz ibiltzen dana (1967) eta are beranduago Gotzon Garate eta Xabier Gereñoren lanak^[1].

Aitzindari hauen ondoren, idazle talde berri bat etorri da: Anjel Lertxundi, Itxaro Borda, Jon Alonso, Jon Arretxe, Aingeru Epaltza eta, beranduago, Alberto Ladron Arana eta Iñaki Irasizabal. Gehienek euskal gizartean oso sinesgarria ez den detektibearen figura sartu badute ere, azken urteotan poliziaren figura ere sortu da euskarazko nobela beltzean.

Itxaro Borda da generoari lotu eta nobela beltz gehien idatzi dituen idazleetako bat eta bost liburuko saga idatzi ditu dagoeneko, Amaia Ezpeldoi detektibe lapurtarraren kasuekin ^[1].^[2].

Kokalekuak ere garrantzi handia dauka genero beltzean, adibidez Jon Arretxek bere nobela beltzetarako aukeratutako lekua Bilboko San Frantzisko auzo "marjinala" da ^[1].

Narratzailea pertsonai bat denean Julian Symons idazleak lau mota bereiztu ditu:^[3]

• Detektibe baten ikuspuntutik
• Gaizkile baten ikuspuntutik
• Biktima baten ikuspuntutik
• Epaile baten ikuspuntutik

• Carroll John Daly, Race Williams detektibearen sortzailea, idazle honek 1922tik generoaren topikoak eta oinarriak markatu zituen. Jarraitzaile asko izan zituen.
• Dashiell Hammett, aurrekoaren jarraitzailea Sam Spade, Nick Charles, eta Continental agentziaren agentea egin zituen ezagunak. Hammett lehendabizikoa izan zen giro sozialari garrantzia ematen. Ipuin asko eta bost nobela idatzi zituen:
  • Red Harvest (1929)
  • The Dain Curse (1929)
  • The Maltese Falcon (1930)
  • The Glass Key (1931)
  • The Thin Man (1934)
• Raymond Chandler, Philiph Marlowe detektibearen sortzailea. Nobela asko idatzi zituen, besteak beste:
  • The Big Sleep (1939)
  • Farewell, My Lovely (1940)
  • The High Window (1942)
  • The Lady in the Lake (1943)
  • Five Murderers (1944)
  • Trouble Is My Business (1950)
  • The Little Sister (1949)
  • The Simple Art of Murder (1950)
  • The Long Goodbye (1953)

• Nobela poliziakoa