Yucatango maia hizkuntza

Yucatango maia
Yucatango maia hizkuntzaren hedadura.
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Mexikoko Quintana Roo, Campeche eta Yucatán.
Hiztunak	800.291[1]
Ofizialtasuna	Ofiziala Mexikon.
Eskualdea	Mesoamerika
UNESCO sailkapena	3: arriskuan
Araugilea	Instituto Nacional de Lenguas Indígenas
Hizkuntza sailkapena
Maia hizkuntzak
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	aditza objektua subjektua, hizkuntza eranskaria, subjektu aditza objektua eta hizkuntza ergatiboa
Alfabetoa	latindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-3	yua
Ethnologue	yua
Glottolog	yuca1254
UNESCO	1752
IETF	yua
Endangered Languages Project	6949

Yucatango maia (hizkuntza hartan, Màaya t'àan) maia hizkuntza bat da, Mexikoko Yucatán penintsulan hitz egiten dena, Mexikon hiztun gehien duen maia hizkuntza. Familia berean hizkuntza hauek ditugu:

• Mopán hizkuntza: Belizen hitz egiten da. 10.000 hiztun.
• Itzá hizkuntza: Petenen hitz egiten zen. Desagertuta.^[2]
• Lacandón hizkuntza: Izen bereko oihanean, Chiapas, mila hiztun inguru.

Beraz, Yucatango maia hizkuntzak terminoarekin, pluralean, familia bat adieraz daiteke eta, baita ere, singularrean, Yucatango maia hizkuntza zehatz bat.^{[erreferentzia behar]} Bigarren kasu honetan, Yucatango maia Mexikoko Quintana Roo, Campeche eta Yucatán estatuetan erabiltzen da.

Yucatango maia Mexikon hiztun gehiago duen maia hizkuntza da: 800.291 hiztun ditu, gehienak goian aipatutako estatuetan;^[1] dena dela badira komunitate txiki batzuk Guatemalan (700 inguru) nahiz Belizen (5.000). Literatura aberatsa du, eta oro har kulturalki zein sozialki bizi-bizirik dabilen hizkuntza da. Badira irakasteko akademiak eta ikastetxe bereziak.

Mexikon, 2003ko Hizkuntza Eskubideen Lege Orokorraren ondorioz, Mexikoko beste bertako hizkuntzak bezala, hizkuntza nazionaltzat onartuta dago.

Hiztunek, orokorrean, bi aldaera bereizten dituzte:

• )“Jach maya”: aldaera zaharrena eta garbiagoa. Zenbait herri baztertuetan erabiltzen da oraindik eta baita adineko jendea.

• )“El xe'ek”: aldaera modernoa, gazteek erabiltzen dutena; espainieraren elementu asko ditu. ^[3]

Konkistaren ondoren Yucatango maia alfabeto latinoaren bidez idazten da. Konkista baino lehen maia herriak bazuen idazteko beste sistema bat; sistema horren oinarria glifoen edo ideogramen erabileran oinarritzen zen. Gaur egun erabiltzen den alfabetoa 1984an adostua izan zen nahiz eta oraindik sektore batzuk erabat ez onartu. Egun Mexikon argitaratzen diren publikazioetan hori da erabiltzen dena.

Idazkeraren ikuspuntutik, bestetik hiztegi desberdinak daude argitaratuta. Tradizionalena Juan Pío Pérez-ek 1898an argitaratu zuen Coordinación alfabética de las voces del idioma maya hiztegia dugu. Hiztegi hori XIX. mendean zehar aipatutako Juan Pío Perezek Pedro Beltranekin batera hitz bilduma aberatsa da. Joan den mendearen bukaeran, 1980an, Alfredo Barrera Vásquezek Diccionario Maya-Español, Español-Maya koordinatu zuen (Mexiko: Cordemex). Liburu horretan maia hizkuntzaz espezialistak diren bi intelektual ezagunek kolaboratu zuten: Juan Ramón Bastarrachea eta William Brito Sansores.

AH: jauna Soskil: heneken landarearen zuntza Puch: zanpatu Tuch: zilbor Purux: tripaundi T'el: oilar Much: apo Tunich: harri Hots': etzetik janaria ateratzea (eskuz edo koilaraz) K'olis: burusoila Xix: janari edo edari hondarra Malix: arrunt, arrazarik gabekoa, esaterako txakur Nojoch: handi Báaxal: jostailu Mulix: ile kizkur Wix: orina Hanal: janari Nah: etxe Pixan: hildakoa, espiritu Tirixtá: diarrea Xik': besape Kirits: zikin Ka' al: itsusi Max: tximu Otoch: etxe Pech: kaparra Uk': xorri Xux: azkarra Alux: galtzagorri antzeko pertsonai mitologikoa Chel: ilehori Chich, o chichi: amona Dzots: saguzarra Uay: azti Míis:erratza Mis:katu

1 - Jun

2 - Ka'a

3 - Óox

4 - Kan

5 - Jo'

6 - Wak

7 - U'uk

8 - Waxak

9 - Bolon

10 - Lajun

11 - Buluk

12 - Ka'a lajun

13 - Óox lajun

14 - Kan lajun

15 - Jo' lajun

16 - Wak lajun

17 - U'uk lajun

18 - Waxak lajun

19 - Bolon Lajun

20 - Jun K'aal

400 - Jun K'aax O Jun Baak

8000 - Jun Piik

160000 - Jun Kalab

3200000- Jun K'iinchil

64000000 - Jun Alaw

Maia hizkuntzaz galdera ikurrak ez dira erabiltzen, berezko elementu galdetzaileak daudelako.

• Bix a beel: Zer moduz? (hitzez hitz: «nola dago zure bidea?»)

• Ma'alob, kux teech: Ongi, eta zu?

• Bey xan teen: Baita ni ere.

• Bix a k'aaba’: Nola duzu izena?

• In k'aaba'e' Jorge: Nire izena Gorka da.

• Jach ki'imak in wóol in k'ajóolt kech: Pozten nau zu ezagutzeak.

• Espainiera-Maia hiztegia.
• YUCATÁN, identidad y cultura Maya, Yucatango Unibertsitate Autonomoaren webgunean (UADY)
• Yucatángo maia hizkuntza.
• Instituto para el Desarrollo de la Cultura Maya del Estado de Yucatán
• UADYko artikuluak hizkuntzari buruz.