Urepele

Urepele
Nafarroa Beherea, Euskal Herria
Hainbat baserriak Urepeleko Errobik inguratzeak
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Beherea
Eskualdea	Baigorri-Ortzaize
Administrazioa
Estatua	Frantzia
Eskualdea	Akitania Berria
Departamendua	Pirinio Atlantikoak
Elkargoa	Euskal Hirigune Elkargoa
Barrutia	Baiona
Kantonamendua	Euskal Mendialdea
Izen ofiziala	Urepel
Auzapeza (2020-2026)	Xole Aire (independente)
Posta kodea	64430
INSEE kodea	64543
Herritarra	urepeldar
Kokapena
Koordenatuak	43°04′11″N 1°24′59″W / 43.0697°N 1.4164°W / 43.0697; -1.4164
Azalera	26,44 km2
Garaiera	392-1150 metro
Distantzia	29,0 km (Donibane Garazitik)
Demografia
Biztanleria	280 (2018:  −2)
Dentsitatea	11,54 biztanle/km²
Zahartzea[1]	% 25,64
Ugalkortasuna[1]	‰ 38,34
Ekonomia
Jarduera[1]	% 76,88 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 9,53 (2011)
Langabezia[1]	% 0 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 63,46 (2010)
Erabilera	% 31,83 (2011)
Datu gehigarriak
Sorrera	1862ko otsailaren 15a (independentzia)

Urepele^[2][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Beherea lurraldean kokatuta. Baigorri-Ortzaize eskualdean dago, Donibane Garazi hiriburutik 29,0 kilometrora. Altuera 392 eta 1 150 metro artekoa da, eta 26,44 km²-ko azalera hartzen du. 2018. urtean 280 biztanle zituen.

Bertako biztanleak urepeldarrak dira.

Urepele beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• frantsesez: Urepel (/yR'pɛl/ ahoskatua)^[3]
• gaztelaniaz: Urepel (/ure'pel/ ahoskatua)

Urepele toponimoa izen gardena da. ur eta epel ("asepel") hitzeten arteko elkarketa da. -e azkena deklinabide ez-etimologikoko elementu bat da, Ipar Euskal Herriko euskalkiei dagokiena. Testuinguruaren arabera, ahoskatzeko, ez ahoskatzeko edo apur bat xurgatzeko aukera dago.^[4]

Urepele Aldudeko ibarrean dago.

	Aldude		Banka
	Baztan
		Urepele
		Erroibar

Urepeleko Errobi udalerriko lurretatik igarotzen da, haren ibaiadar Imiliztegiko erreka (baita bertara isurtzen den Behodeiko erreka), Etxemendiko erreka, Labiaringo erreka, Ahuntzarretako erreka, Soaluzeko erreka (bertara isurtzen den Harriondoko errekarekin batera) eta Lohitzeko errekarekin batera.

Bestalde, herri menditsua da, eta Adi mendia (1 450 m) udalerriko lurretako mendi aipagarriena da.

Datu klimatikoak (Banka, 1981-2010)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	22.3	29.0	33.0	35.0	36.5	41.1	40.9	42.6	37.5	35.0	28.0	24.0	42.6
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	11.0	12.3	15.3	16.9	20.8	23.9	25.9	26.1	23.7	19.4	14.1	11.5	18.4
Batez besteko tenperatura (ºC)	6.9	7.6	10.0	11.5	15.1	18.1	20.1	20.3	17.7	14.5	9.9	7.6	13.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	2.8	3.0	4.7	6.1	9.3	12.3	14.3	14.5	11.8	9.5	5.7	3.8	8.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-12.6	-13.0	-8.5	-2.5	1.0	3.0	6.2	3.5	1.0	-1.5	-7.7	-9.7	-13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	187.6	159.5	158.6	181.2	131.5	84.4	74.9	84.4	115.3	152.9	212.5	201.6	1744.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	99.0	109.0	109.5	95.7	97.0	69.0	86.7	85.2	81.0	99.0	96.5	130.1	130.1
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[5]

• Gaineko Karrika
• Behereko Karrika
• Elhutsea
• Larrategia
• Kintoa
• Tanburinenea
• Harriondoa
• Buztanborda
• Mandabidea
• Antxainioenea

Urepele, antzina Aldude udalerria besterik ez zena, udalerri independente bihurtu zen 1862ko otsailaren 15ean.^[6]

Udalerriko ekonomiaren oinarria laborantza den arren, udalerritik igarotzen diren erreken uraren kalitatea dela-eta, piszikultura esplotazio baten garapena ahalbidetu du.

2017ko urtarrilaren 1era arte, Urepele Garazi-Baigorri herri elkargoaren kide zen. Une horretatik aurrera, Euskal Hirigune Elkargo sortu berriaren parte izatera pasa zen.^[7]

Euskal Hirigune Elkargoaren esku dagoen Car Express hiriarteko autobus sareak zerbitzatzen du herria. Guztira, linea batek eskaintzen du zerbitzua.^[8]

Urepeleko euskara^[9] Baigorriko hizkera^[10] da, nafar-lapurteraren erdiguneko^[11] aldaera.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Aldudeko ibarreko herri guztiak sailkatu zituen, mendebaldeko behe-nafarrera euskalkian, Arberoa eta Ortzaize ibarretan hitz egiten zena.^[12]

Koldo Zuazok, 2010ean, Urepelek nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.^[13]

Urepeleko sortzaile ezaguna Xalbador bertsolaria izan da. Xabier Letek eskaini zion abestian, Xalbadorren heriotzean aski ezagunean, Xalbador "Urepeleko artzaina" gisa identifikatzen du.

2002an, bere Zoramena albumean, Gatibu musika taldeak abesti bat dedikatu zion herriari: Urepele, hain zuzen^[14][15].

• Inharabia, Jabola, Tanburin borda eta Xaliesenea baserriak XVIII. mendekoak dira
• Xalbadorenea baserria
• Ama Birjinaren Jasokundearen eliza 1841. urtekoa da

• Fernando Aire Etxart Xalbador (1920-1976) bertsolaria.
• Leoni Etxebarren (1924-2014), bertso-jartzailea.
• Gexan Alfaro Lantziri (1941-), idazle, kazetari eta euskaltzain urgazlea.
• Henriette Aire Etxebarren (1943-), euskal idazlea.
• Mixel Aire Etxebarren Xalbador II.a (1944-), bertsolaria.
• Karine Etxeberri (1990-), abeslari, bertsolari eta kazetaria.
• Aire Ahizpak kantariak: Miren, Amaia eta Paxkalin Aire.
• Marie-Antoinette Etxebarren (?), politikaria.

Urepele ondorengo herriekin senidetuta dago:

• Zarrakaztelu^[16]

• 
  Eliza
• 
  Hainbat putreak udalerrian
• 
  Urepeleko Errobiko zubia
• 
  Xalbadorren omenezko harria
• 
  Urepeleko Errobi
• 
  Trinketeko horman jarririk dagoen Xalbadorren bertso bat

1. ↑ /uʁ̞epele/ ahoskatua (laguntza)

• Baigorri-Ortzaize
• Nafarroa Beherea