Whiski

Whiski
zerealezko edari destilatu
Historia
Jatorria	Irlandako Errepublika eta Eskozia

Whiskia^[1] (ingelesez orokorrean eta Eskozian, whisky, eta Irlanda eta AEBetan, whiskey; jatorri etimologikoa Eskoziako gaelerazko uisge beatha) graduazio handiko edari alkoholdunetatik ezagunenetarikoa da, hainbat isurkari azukredunetako edo garagardoetako destilazio prozesutik lortua.

Whiski hitza gaelikotik dator, Eskoziako gaeleraz uisge eta irlanderaz uisce, "ura", eta hura Eskoziako gaeleraz uisge beatha eta irlanderaz uisce beatha, "bizi-ura", "pattar" esapidetik. Fraide eskoziarrek hitz horren esanahia aqua vitae esapidera aldatu zuten, edariaren ezaugarri anestesikoak eta medizinalak zirela eta. Whiskia egiteko hainbat ale erabiltzen dira, besteak beste, artoa, garagarra, zekalea eta baita suge-ilarra (buckwheat) ere.^[2]

Whiskia Eskozia eta Irlandatik AEBetara eta Kanadara hedatu zen. Hori dela-eta, gaur egun mota ugari daude, ekoitzitako lekuaren arabera. Horrexegatik, mota hauek azpimarratzekoak dira: estatubatuarrak (Corn, Rye eta Bourbon), kanadarra, irlandarra eta eskoziarra, bait eta japoniarra eta indiarra ere, hainbesteko garrantzia ez duten arren.

Hortaz, whiski mota guztiak zerealetatik lortzen dira; baina benetako ezberdintasuna erabilitako teknika, nahasketa eta zahartze-prozesuaren araberakoa da.

Whiskia egiteko oinarriko osagaiak garagarra eta ura dira. Bi osagai horiek hainbat urrats dituen prozesu batean nahasten dira azkenean whiskia lortzeko. Hasierako prozesua, garagarra maltatzea eta hartzitzea garagardoarenaren nahiko antzekoa da. Ondorengo destilazio-prozesuek zapore berezia eta alkohol-graduazioa ematen diote.^[3]

Lehenik eta behin, garagar-aleak bildu eta uretan sartzen dira, ondo busti daitezen. Aleak uretan daudela, garagarra ernetzen hasten da. Nahiko ernatu dela ikusten denean, garagarra lehortu egiten da, ernetzea gelditzeko. Prozesu horren helburua garagarraren almidoia azukre bihurtzea da.

Garagar ernatuaren lehortzea tradizionalki zohikatza edo turba errearen beroarekin egiten zen, hori baitzen Eskozian eta Irlandan eskuragarrien zegoen erregaia. Lehortze prozesu horretan, beraz, baliteke garagar maltatuari zohikatz zaporea gehitzea, ketzearen eraginez.

Prozesu horri guztiari maltatzea deitzen zaio eta ondorioz maltatutako garagarra lortzen da, edo besterik gabe malta deitua ere bai. Prozesu horretatik eratortzen da, beraz, malta-whiskia izena. Maltatze prozesuak astebete edo bi irauten du. Destilategi batzuek oraindik prozesu guztia eskuz egiten badute, gehienek maltatzeko errota bereziak erabiltzen dituzte: bertan zohikatz zaporea neurrira aukera daiteke.^[3]

Maltatutako garagarra eho egiten da errotan, irin hautsa baino handixeagoa den tamaina batean utzi arte. Hortik ateratzen osagaiari Eskozian grist deitzen diote.

Grist hori metalezko ontzi zilindriko batean ur berotan beratzen uzten da (mash tun). Tarteka nahastu egiten da, prozesuak aurrera egin dezan. Ontzitik isurkaria drainatzen da eta bertan garagarraren oskolak eta azalak baino ez dira geratzen. Hondakin hori animaliak elikatzeko erabilitzen da.

Drainatutako isurkariari worts deitzen diote eta kolore marroia du eta zapore gozokoa da. Wortsa, lehenik, underback izeneko ontzi biltegiratzen sartzen da, eta ondoren, washback izeneko zurezko upel erraldoi bertikal batzuetara pasatzen da. Orduan legamia gehitzen zaio eta hartzidura hasten da. Hartzidura amaitutakoan, geratzen den isurkariak etxean egindako garagardoaren usain bizia du eta % 8ko alkohola du gutxi gorabehera.^[3]

Hartzitutako isurkaria kobrezko alanbike batean sartzen da. Eskozian bi alanbike erabili ohi dira, bata bestearen ondotik. Lehenengo alanbikean (wash still), isurkaria irakiten jartzen da, eta alkohola nahasketako ura baino lehenago lurrintzen hasten da. Lurrin hori alanbikearen goialdera igotzen da eta pipa moduko beso batetik ateratzen da. Alanbikearen besotik ateratako lurrina hoztu egiten da, isurkari bihurtzen da, eta orduan, bigarren alanbikean sartzen da (spirit still).

Destilaziotik ateratzen den isurkaria hiru ataletan banatzen da, destilazio momentuaren arabera:

• Burua: destilazioaren hasiera ateratzen den isurkaria da eta biziena da. Osagai kimiko asko ditu.
• Bihotza: destilazioaren erdialdera ateratzen isurkaria da.
• Isatsa: destilazioaren amaieran atertzen den isurkaria da eta ahulena da.

Fase honetan atal bakoitzaren azterketa kimiko bat egiten da eta hiruen arteko nahasketa egokiena bilatzen da.^[3]

Destilatzetik ateratako likorea zurezko upeletan gordetzen da. Eskozian aldez aurretik sherria edo bourbona izan duten upelen zurak berrerabiltzen dituzte whiski upelak egiteko, izan ere, horrek zapore berezia ematen baitio edariari. Zur horiek Estatu Batuetatik ekartzen dituzte gehienbat, izan ere, herrialde hartako osasun legeriaren arabera, zurezko upel bakoitzak erabilpen bakarra baino ezin du izan.

Eskozian, edari biziari whiski izena eman ahal izateko, gutxienez hiru urtez egon behar du upelean. Whiski gehienek epe hori hirukoizten dute, eta malta bakarreko whiskiek (single malt) hamar eta hamabi urte ematen dute upeletan, botilaratuak izan aurretik. Upelategietako usaina oso berezia izaten da, besteak beste, upelek galera txikiak izaten dituztelako. Upel bakoitzak % 2 urtean galtzen du gutxi gorabehera; beraz, hamar urteren buruan beren edukiaren bostena galtzen du:^[3] kopuru horri Aingeruen zatia deitzen diote.

Whiskia botilan sartzen denean, ontzeari uzten dio, eta itxidura irekitzen ez den bitartean, ez da sekula txartzen. Behin irekita, urte bete edo bi urteko epean galtzen da.^[3]

Alkohola, eta zehazki etanola, albo ondorioak sortzen dituen droga psikoaktiboa da. Edari hori hartzearen ondorioak zeharo aldatzen dira alkohol-kopuruaren eta edateko unearen arabera. Esate baterako, bazkari luze baten ostean, intoxikazioa pairatzeko probabilitateak txikiagoak dira, urdaila hutsik egonik edatean baino.

Alkoholak efektu bifasikoa dauka gizakien gorputzaren gainean; hau da, efektuak aldatzen joaten dira denboraren joanean. Hasieran, alkohola edateak alaitasun eta erlaxazio sentsazioa sortzen du, baina, geroago, koordinazio-arazoak sor ditzake, eta ikusmena lerma dezake. Zelula-mintzek, gainera, alkohol asko xurgatzeko gaitasuna dute; horren ondorioz, alkohola odol-hodietan dagoenean, gorputzaren bazter guztietara hedatzen da.

Gehien kaltetzen diren organoak bihotza, nerbio-sistema, gibela eta burmuina dira. Beste ondorio batzuk ere badauzka: aknea larriagotzea, azala zahartzea, pisua hartzea, barneko lesioak, alkoholismoa eta drogamenpekotasuna.

Alkohol gehiegi edateak ekar dezakeen arrisku handienetako bat menpekotasuna da; hau da, alkohola edateko ohiturarekin itsutzea. Menpekotasun hori dutenek, alkohola edatean ez dutenean, abstinentzia sindrometzat ezagutzen diren efektuak izaten dituzte.

Bestetik, alkohol gehiegi edateak burmuina, bihotza, pankrea, urdaila eta gibela kalte ditzake; gainera, eragin fisiko eta psikologiko itzulezinak izan ditzake.

Azkenik, beste arrisku bat intoxikazioa da. Taula honetan intoxikazio-mailak adierazita daude:

• Intoxikazio arina:
  • Ataxia (ibiltzeko zailtasuna)
  • Desinhibizioa
  • Hitz egiteko zailtasuna
  • Presio arterial baxua

• Intoxikazio moderatua:
  • Dardarak
  • Goragalea
  • Izerditzea
  • Antsietatea
  • Logabezia

• Intoxikazio zorrotza:
  • Delirium tremensa
  • Haluzinazioak
  • Konbultsioak
  • Oka eta beherakoak
  • Depresioa

• Eskoziar whiski
• Irlandar whiski
• Bourbon (edaria)