[go: up one dir, main page]
Edukira joan

Paulina Luisi

Wikipedia, Entziklopedia askea
Paulina Luisi

Bizitza
Jaiotzako izen-deiturakPaulina Luisi Janicki
JaiotzaColón (en) Itzuli, 1875eko irailaren 22a
Herrialdea Uruguai
HeriotzaMontevideo, 1950eko uztailaren 16a (74 urte)
Familia
AitaÁngel Luisi Pisano
AmaMaría Teresa Josefina Janicki
Haurrideak
Hezkuntza
HeziketaErrepublikaren Unibertsitatea
Hizkuntzakgaztelania
Jarduerak
Jarduerakirakaslea, ginekologoa, politikaria, sufragettea eta medikua
KidetzaReal Academia Galega
Sinesmenak eta ideologia
Alderdi politikoa Socialist Party of Uruguay (en) Itzuli

Paulina Luisi Janicki (Colón, Entre Ríos, Argentina, 1875eko irailaren 22a – Montevideo, Uruguay, 1950eko uztailaren 16a) Uruguaiko mediku, irakasle, sufragista eta ekintzaile feminista izan zen.[1] Sexu-hezkuntza eskoletan sartzea defendatu zuen, eta zurien salerosketaren, proxenetismoaren eta prostituzioaren aurka egin zuen, jarduera horiek emakumearen gorputzaren gaineko merkataritzatzat hartuta. 1916an Emakumeen Kontseilu Nazionala eraiki zuen eta 1919an Emakumeen Aliantza. Uruguain ikasi zuen eta medikuntza fakultatean ikasi zuen lehen emakumea izan zen.[2]

Biografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aita Ángel Luisi Pisano izan zen, italiarra eta legionario garibaldinoa; ama, María Teresa Josefina Janicki, Frantzian erbesteratutako poloniarren alaba, Dijon hiriko hezkuntza-institutu batean aritu zen ikuskatzaile, eta emakumeen botoaren aldeko lehen kanpainetan parte hartu zuen. Senar-emazteak 1872an ezkonberritan Argentinako Entre Riosera iritsi ziren, eta 1878an Uruguaiko Paysandú herrira joan ziren bizitzera. Bertan, bikoteak magisteritzan jardun zuen pedagogia liberal eta arrazionalista batekin, sei alaba emakumezkoei eta bi semeei transmititu zizkieten balio eta ideologiekin. 1887an familia Montevideon kokatu zen.[3]

Luisi Janicki-tarrak langile eta hezitzaile familia bat izan zen, erresistentzia eta errebeldia giroan garatu zena, garai hartarako oso pentsamendu liberala zuena. Alaba guztiek irakasle ikasketak egin zituzten, eta horietako batzuek unibertsitateko ikasketak egiten jarraitu zuten. Uruguaiko lehen emakume profesionalen artean sartu zituen. Paulinaren hiru ahizpak — Luisa poeta eta pedagogoa, Clotilde abokatu eta Inés mediku — ere jarduera profesional nabarmena izan zuten. Paulinak Irakasletzako Barnetegi Nazionalean ikasi zuen, María Stagnero de Munarren zuzendaritzapean, eta beti aitortu zuen eredu izan zela bere prestakuntzan.[4]

Akademikoa eta medikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Paulina Luisi izan zen Errepublikaren Unibertsitateko Medikuntza Fakultatean ikasketak egin zituen lehen emakume uruguaitarra. Karrera 1900ean hasi zuen eta 1908an bukatu.[4] Medikuntzako doktore titulua lortu zuen eta ginekologo, irakasle, sustatzaile eta emakumearen eskubideen aldeko aktibista izan zen. 1923an Dermatologian eta Gaixotasun Benereoetan espezializatu zen Parisen.[5]

Mediku gisa graduatu zenetik, Paulina Luisiren arreta piztu zuen gaietako bat «higiene soziala» izan zen. Medikuntza arlo hori indarrez sortu zen XX. mendearen hasieran, eta gizarte- eta lan-baldintza jakin batzuek herritarren osasunean duten eragina aztertzeari eta eragin kaltegarriak geldiarazteko edo murrizteko beharrezko osasun-neurriak aztertzeari buruzkoa zen.

«Higiene sozialaren» esparruan, zurien salerosketaren, proxenetismoaren eta prostituzioaren aurka predikatu zuen, eta jarduera horiek emakumearen gorputzarekiko merkataritzatzat jotzen zituen. Otra voz clamando en el desierto liburuan prostituzioari buruzko araudia kentzearen alde egin zuen, non eta zein ordutegitan gauza zitekeen adierazten zuena, baita prostitutek beren izaera adierazteko duten betebeharra ere, beren osasun benereoari buruzko informazioa jasoko zuen txartel batekin.[6]

Bere lanetan, sexu-heziketa bi sexuetako hezkuntzan integratu behar zela ulertzen zuen; izan ere, gaixotasun benereoak prebenitzeko sexu-osasun egokia gizonen zein emakumeen erantzukizuna zen.[6] 1906an, Uruguaiko sexu-hezkuntzari buruzko lehen proiektua proposatu zion Instrukzio Publikoko Zuzendaritzari.[7]

Aktibista lana

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1929ko "Planisferio indicando la posición actual de los derechos políticos de la mujer en el mundo" liburutxoan sartutako mapa. Bertan, Luisik munduko hainbat herrialdetan emakumeen boto-eskubidearen egoera zehazten du.

Emakumeen eskubideen aldeko militantzia 1908an hasi zuen, Argentinako Emakume Unibertsitarioen Elkartea osatuz. 1910ean elkarte honek Emakumeen Nazioarteko Lehen Biltzarra antolatu zuen Buenos Airesen eta Paulinak bere gain hartu zuen bere publizitatea Uruguain.

Hurrengo urtean Emakume Panamerikarren Federazioko Uruguaiko sekzioa osatu eta buru izan zen.

Uruguaiko Emakumeen Kontseilu Nazionalaren (CONAMU) sortzailea izan zen 1916an, eta Emakumeen Uruguaiko Aliantzaren sortzailea 1919an. Elkarte horietan Fanny Carriorekin eta Isabel Pinto de Vidalekin (beste askoren artean) batera lan egin zuen emakumeen botoagatik, 1932an legez lortutakoa, baina 1938ko hauteskunde orokorretan gauzatu zena.[8]

Centro de Montevideo auzoan zuen etxea mediku-kontsultategi izan zen eta, aldi berean, Emakumeen Kontseilu Nazionalaren egoitza ere, 1922an banandu zen arte.[8] Kontseilu horretako prentsa-organoaren zuzendaria izan zen, Acción Femenina, 1917an Montevideon argitaratzen hasi zena eta 1925era arte maiztasun irregularrarekin mantendu zena.[9]

Politikari lana

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Uruguaiko Alderdi Sozialistarekin lotu zen, 1910ean Montevideon sortua. Han, emakumeen eskubide politiko eta zibilen alde borrokatzeko leku bat aurkitu zuen,[10] eta feminismoaren banderadun gisa gogoratzen dute.[11]

Masoneriako kidea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Paulina Luisi masonerian hasi zen,[12] eta gutxienez irakasle masoi gradua lortu zuen Ekialde Batu Handiko 276 zenbakiko Logia Humanitarioan, matrikula orokorreko 11.054 zenbakiarekin erregistratua, 1921eko maiatzaren 23an Lisboan emandako ziurtagirian agertzen den bezala, Adelaide Cabettek logia horretako irakasle agurgarriak sinatua.

Emakumez osatutako Logia Humanidade errepublikarren bultzadaz sortu zen 1907an. Lusitaniako Ekialde Handian emakumeak irakatsi zituen bakarra izan zen, eta 1923ra arte funtzionatu zuen, Le Droit Humain Nazioarteko Ordena Masoniko Mistoaren mende geratu zen arte.

Uruguaiko Ekialdeko Errepublikan, Paulina Luisi 22 izeneko logia bat dago, Young hirian kokatua, Franc-Masonería del Uruguay-ko (GOFMU) babespean lan egiten duena.

Nazioarteko ibilbidea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Paulina Luisiren ibilbide publikoaren ezaugarri nabarmenena internazionalismoa izan zen. Uruguaiko Gobernuaren ordezkari izan zen hainbat aukeratan, nazioarteko hainbat elkarte feministetako zuzendaritza-batzordeak osatu zituen, Europako hainbat kongresutan parte hartu zuen, eta sare akademiko pertsonal zabala eratu zuen berrogeita hamar urte baino gehiagoz.

Uruguaiko Gobernua ordezkatu zuen Nazioen Elkarteko Emakumeen eta Haurren Salerosketaren aurkako Aholku Batzordean (1922). 1924 eta 1927 artean, Nazioarteko Salerosketaren Azterketarako Adituen Batzordea osatu zuen, batzorde horrek eskatuta (1924-1927). Batzorde horretan Latinoamerikako ordezkari bakarra izan zen. Urte hauetan, International Woman Suffrage Alliance erakundearen Emakumeen Salerosketaren eta Moralaren Batasunaren aurkako Nazioarteko Batzordea zuzendu zuen. 1919an, Ángel Giménez doktorearekin batera, Emakumeen Salerosketaren eta Prostituzioaren Araudiaren aurkako Argentina-Uruguaiko Batzorde Abolizionista sortu zuen.

Kargu horietatik, Rio de la Platan prostituzio arautuaren aurkako kanpaina ugari antolatzen saiatu zen, gaiari buruzko liburuxka batzuk idatzi zituen, sexu-irakaskuntzari buruzko lanez gain, eta hitzaldi ugari eman zituen Amerikan eta Europan.[13]

International Woman Suffrage Alliance erakundearen Zuzendaritza Batzordea bi aukeratan osatu zuen, eta 1924 eta 1932 artean Emakume Iberiko eta Hispanoamerikarren Nazioarteko Ligako presidenteordea izan zen. Erakunde hori 1932an Genevan egindako Armagabetze Konferentzietan ordezkatu zuen (Uruguaiko Gobernuaren ordezkari ere izan zen).

Panamerikako Konferentzietako Andreen Batzorde Laguntzaileko Uruguaiko Batzordea ere osatu eta zuzendu zuen, nahiz eta Estatu Batuetara hurbiltzea ez izan bere lehentasuna nazioarteko integrazioaren arloan.

1930eko hamarkadan, Faxismoaren eta Gerraren aurkako Batzordeko kide izan zen.

Espainiako Gerra Zibilean, Espainia Leialeko Haurrentzako Etxeen Aldeko Batzordean parte hartu zuen.[14]


Paulina Luisik parte hartu zuen kongresu batzuk[3]
Urtea Kongresua Hiria
1910 Emakumeen Nazioarteko I. Kongresua Buenos Aires
1916 Haurren Lehen Biltzar Amerikarra Buenos Aires
1918 Haurren Bigarren Biltzar Amerikarra Montevideo
1920 Gerra osteko Emakumeen Botorako Nazioarteko Aliantzaren 1. Nazioarteko Kongresua. Geneva
1920 Emakumeen Nazioarteko Kontseiluaren Kongresua. Cristianía (Oslo)
1922 Hezkuntza Moralari buruzko Nazioarteko 3. Kongresua Geneva
1923 Emakumeen Botorako Nazioarteko Aliantzaren IX. Kongresua Erroma
1926 Emakumeen Biltzar Interamerikarra Panama
1928 Argentinako Emakumeen Klubak antolatutako Nazioarteko III. Biltzar Feminista Buenos Aires

Lanak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Pedagogía y conducta sexual (1950)[15]
  • Otra voz clamando en el desierto: proxenetismo y reglamentación. Tomo 1 (1948)[16]
  • Otra voz clamando en el desiertoː proxenetismo y reglamentación. Tomo 2 (1948)[17]
  • La mujer uruguaya reclama sus derechos políticos (1929)[18]
  • Una moral única para ambos sexos (1920)
  • Una vergüenza social: la reglamentación de la prostitución (1919)
  • Movimiento sufragista (1919)
  • Algunas ideas sobre eugenesia (1916)

Omenaldiak eta aintzatespenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Hainbat omenaldi egin zaizkio emakume ospetsu honi. Haren izena daramate Pereira Rossell Ospitale Zentroko areto batek, emakumeen eta haurren eskubideen alde lan egiten duen GKE batek, Uruguaiko Parlamentuaren Legegintza Jauregiko areto batek[6] eta Montevideoko kale batek.[5]
  • 2022an Luisi Janicki Unibertsitate Campusaren proiektua abiarazi zen, bere izenarekin Paulina, Clotilde eta Ines Luisi ahizpak omentzeko.[19]

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Yaffé, Jaime, ed. (2022). El partido socialista del Uruguay desde sus orígenes hasta nuestros días. Montevideo: Ediciones de la Banda Oriental. 286. or. ISBN 9789974112698. 

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ (Gaztelaniaz) «Periodismo Político Femenino.Ensayo sobre las revistas feministas en la primera mitad del siglo XX: 9789872083847 - IberLibro» www.iberlibro.com (Noiz kontsultatua: 2023-10-10).
  2. ↑ (Gaztelaniaz) Osorio, Camila. (2021-03-07). «Paulina Luisi, la médica pionera que luchó por el derecho al voto de las mujeres» El País (Noiz kontsultatua: 2023-10-10).
  3. ↑ a b Cuadro Cawen, Inés. (2018). Feminismos y política en el Uruguay del Novecientos. Internacionalismos, culturas políticas e identidades de género (1906-1932).. Montevideo: Asociación Uruguaya de Historiadores/Ediciones de la Banda Oriental..
  4. ↑ a b «Paulina Luisi. Liderazgo, alianzas y desencuentros de las sufragistas | 1811-2011» www.1811-2011.edu.uy (Noiz kontsultatua: 2023-10-10).
  5. ↑ a b Pérez Santancieri, María Emilia. (2008). Nombres femeninos en el Nomenclator de Montevideo. IMM.
  6. ↑ a b c LOPEZ, Sara. (2013). El legado de las hermanas Luisi, cien años después.... FACULTAD DE HUMANIDADES Y CIENCIAS DE LA EDUCACION. UCMT-E ISBN 978-9974-0-0986-8. (Noiz kontsultatua: 2023-10-10).
  7. ↑ (Gaztelaniaz) «¿Quién le teme a la educación sexual?» sujetos 2017-08-07 (Noiz kontsultatua: 2023-10-10).
  8. ↑ a b (Gaztelaniaz) Sindicato Médico del Uruguay. ««Paulina Luisi. La pícara naturaleza de una pionera. Porque era una luchadora»» SMU (Noiz kontsultatua: 2023-10-10).
  9. ↑ «Acción Femenina». .
  10. ↑ (Gaztelaniaz) «5 precursoras del voto femenino en América Latina» BBC News Mundo 2013-10-18 (Noiz kontsultatua: 2023-10-10).
  11. ↑ ««En eso estamos, Paulina» - Brecha» brecha.com.uy (Noiz kontsultatua: 2023-10-10).
  12. ↑ Laxalte Terra, Elbio. «Paulina Luisi: "Otra voz clamando en el Desierto”». Revista Digital "tea" - Reflexión, Estudio y Debate..
  13. ↑ Luisi, Paulina. (1948). Una voz clamando en el desierto. Montevideo.. Montevideo.
  14. ↑ SAPRIZA, Graciela. (1988). Memorias de rebeldía : 7 historias de vidas. PUNTOSUR (Noiz kontsultatua: 2023-10-10).
  15. ↑ LUISI, Paulina; ASUA, Luis JIMENEZ DE. (1950). Pedagogía y conducta sexual. EL SIGLO ILUSTRADO (Noiz kontsultatua: 2023-10-10).
  16. ↑ LUISI, Paulina; CAMPOS, Carlos SALVAGNO. (1948). Otra voz clamando en el desierto : proxenetismo y reglamentación. Tomo 1. [S.N.] (Noiz kontsultatua: 2023-10-10).
  17. ↑ LUISI, Paulina; CAMPOS, Carlos SALVAGNO. (1948). Otra voz clamando en el desierto : proxenetismo y reglamentación. Tomo 2. [S.N.] (Noiz kontsultatua: 2023-10-10).
  18. ↑ «La mujer uruguaya reclama sus derechos politicos». autores.uy.
  19. ↑ Nuevo campus Universitario «Luisi Janicki: pioneras universitarias». Universidad de la República de Uruguay.

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Wikiesanetan badira aipuak, gai hau dutenak: Paulina Luisi
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Paulina_Luisi&oldid=9532980"(e)tik eskuratuta