Lintxamendu

Lintxamendua taldean egindako hilketa estra-judiziala da. Ustezko gaizkile bat zigortzeko aitzikiaz eta asmoz egin izan arren, talde jakin bat beldurrarazteko intentzioa ere argia izaten da. Taldearen kontrol sozialaren muturreko forma izan daiteke, eta askotan ikuskizun publikoa (urkatzea erabiltzen da horretarako) intimidazioa areagotzeko.

Historiako gizarte guztietan aurki daitezke lintxamenduaren bezalako talde bortizkerien adibideak. Terminoa lotu izan da batez ere Ameriketako Estatu Batuetako Hegoaldean Afro-amerikarrek pairatutako injustizia jarraituarekin. Sezesio gerra amaitzean areagotu ziren han, eta XX. mendera arte jarraitu zuten.

21. mendean ere ohikoak dira gaur egungo gizarte askotan, bereziki delitu tasa handia duten herrialdeetan, esaterako, Brasilen, Guatemalan eta Hegoafrikan .

Ingelesez Lynching edo Lynch Law (Lynch legea, edo Lynchen legea) erabiltzen da, eta Ameriketako Independentzia Gerrako garaiarekin lotzen da. Charles eta William Lynch anaiak bizi izan ziren Virginian, 1780ko hamarkadan; eta haiekin lotzen da "Lynch-en legea". Bada gutun bat Charles Lynchena espreski aipatzen duena "Lynchen legea" eman ziela britianiar loialista batzuei "beltzekin tratatzeagatik". Ez dago frogarik, ordea, heriotza zigorrik aplikatu zutenik gizon horiek^[1].

Euskaltzaindiaren hiztegian lintxatu aditza eta lintxamendu izena jasoak daude^[2].

Estatu Batuetako lehenengo lintxamenduak komunak izan ziren Hegoaldean 1830, 1840 eta 1850eko hamarkadetan, biktima gehienak gizon zuriak zirenean. Beltzen lintxamenduak ugaritu egin ziren Gerra Zibil Amerikarraren ondorengo Berreraikuntza izenekoa; gutxitu egin ziren 1930eko hamarkadan. Lintxamendu gehienak gizon afroamerikarrenak ziren Estatu Batuetako hegoaldean, baina emakumeak eta ez-beltzak ere lintxatuak izan ziren, ez beti hegoaldean.

Lintxamenduaren biktima gehienei hilketa edo hilketa-saiakera leporatzen zitzaien. Bortxaketa edo bortxaketa-saiakera izaten zen zen bigarren akusaziorik ohikoena; akusazio horiek aitzakiak izaten ziren maiz Ida B. Wells aktibistak 19. mendean jadanik akusatu zuen bezala. Bazterketa legeak hausten zituztenak edo zuriekiko lehia ekonomikoan aritzen zirenak ziren biktimak sarri.

Tuskegee Institute delakoaren arabera, 4.743 pertsona sartu ziren Estatu Batuetan 1882 eta 1968 artean, 3.446 afroamerikar eta 1.297 zuri barne. Gerra Zibilaren ondorengo aldiko lintxamenduen %73 baino gehiago Hegoaldeko estatuetan gertatu ziren. Equal Justice Initiative erakundearen arabera, 4.084 afroamerikar lintxatu zituzten Hegoaldean 1877 eta 1950 artean^[3]. Per capita oinarri baten gainean, lintxamenduak ere ohikoak ziren Kalifornian eta Mendebaldean, bereziki biktima latinoekin, nahiz eta nazio osoaren %10 baino gutxiago izan. Amerikar natiboak, asiar amerikarrak eta italiarrak ere maiz lintxatu zituzten.

Lintxatzeak ohikoak izan ziren 1890etik 1920ko hamarkadara bitartean, eta gailurra 1892an izan zen. Lintxamenduak, askotan, ekintza publiko handiak izaten ziren, ehunka edo milaka ikusleren konplizitatearekin. Lintxamendu baten estereotipoa urkatzea da, jende askok ikusi ahal izateko direlako eta argazkiak ateratzeko errazak zirelako. Argazkilari profesionalak ere deituak izaten ziren, eta postal gisa saldutako lintxamenduen oroigarriak ezagunak izan ziren.

Hala ere, 20. mendean arrena, lintxamenduak jariakorragoak bihurtu ziren, eta pertsona-talde txikiagoek gidatu zituzten. 1950eko hamarkadarako, Eskubide Zibilen Mugimenduak bultzada hartu zuen. Emmett Till, Chicagoko 14 urteko mutikoa, izan zen garaiko lintxamendu entzutetsuenaren biktima (1955).

1960ko hamarkadan, Eskubide Zibilen Mugimenduak AEB osoko bolunatarioak erakarri zituen boto-emaileen erregistroan eta integrazioan lan egitera. Komunitateetatik kanpoko pertsonen esku-hartzeak eta gizarte-aldaketaren mehatxuak beldurra eta erresumina piztu zituen Hegoaldeko zuri askoren artean. 1964ko ekainean, eskubide zibiletako hiru ekintzaile (James Chaney, Michael Schwerner eta Andrew Goodman) desagertu ziren Neshoba konderrian. Handik sei astera, gorpuak aurkitu zituzten. Iraganeko lintxamendu eta hilketen biktima anonimo ugarien gorpuak ere lurpetik atera zituen ikerketak. Mississippi Burning filmak jasotzen ditu gertaera haiek.

21. mendean, afro-amerikarren kontrako indarkeria eta jazarpen adibideek agerikoak izaten jarraitzen dute: ez lintxamenduen forma estra-judizialekin, baina bai poliziaren indarkeriaren bidez. Black Lives Matter mugimenduko aktibista batzuek salatu izan dute "lintxamendu legalak" direla beltzen kontra poliziak egiten dituenak^[4].

2016an, aktibista beltz batek beste kide afroamerikar baten atxiloketa oztopatzen saiatu zelarik Kalifornian, lintxamendu akusazioa jaso zuen aktibista bera izan zen, lintxamenduaren definizio legaletako bat baitzen justiziaren eskuetatik pertsona bat kentzea. Alegia, poliziak beltz hura atxilotzea oztopatzea, huraxe balitz bezala lintxamendua.^[5]

2018ko apirilean, Montgomery hirian (Alabama), Justizia eta Bakearen Aldeko Memorial Nazionala ireki zen (The National Memorial for Peace and Justice), lintxamenduen memoria historikoa gordetzeko zentroa^[6].

2020an, lintxamendua gorroto delitu federala bihurtu zen Estatu Batuetan. ^[7]

• The National Memorial for Peace and Justice^{[Betiko hautsitako esteka]}, AEBetako lintxamenduen oroimen zentroa.