Inurri

Inurri
Irudi gehiago
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Animalia
Filuma	Arthropoda
Klasea	Insecta
Ordena	Hymenoptera
Superfamilia	Formicoidea
Familia	Formicidae Latreille, 1809
Azpifamiliak
Aenictinae Aenictogitoninae Agroecomyrmecinae Amblyoponinae Aneuretinae Cerapachyinae Dolichoderinae Dorylinae Ecitoninae Ectatomminae Formicinae Heteroponerinae Leptanillinae Leptanilloidinae Martialinae Myrmeciinae Myrmicinae Paraponerinae Ponerinae Proceratiinae Pseudomyrmecinae Armaniinae † Brownimeciinae † Formiciinae † Paleosminthurinae † Sphecomyrminae †

Inurria^[1] Formicidae familiako intsektu eusozialak dira, eta, liztor eta erleekin batera, Hymenoptera ordenakoak dira. Inurriak Vespoideatik abiatuta eboluzionatu zuten Kretazeoaren erdialdera, duela ehun eta hamar eta ehun eta hogeita hamar milioi urte artean, landare loredunak munduan zehar hedatu ondoren dibertsifikatu ziren. Guztira, 13.800 espezie baino gehiago sailkatu dira, eta kalkulatzen da 22.000 inguru direla. Erraz identifikatzen dira beren antena genikulatuengatik (ukondo itxurakoak) eta gerri mehea eratzen duen korapilo formako egitura bereizgarriarengatik. Horiek aztertzen dituen entomologiaren adarrari mirmekologia deritzo.

Inurriek tamainaz aldatzen diren koloniak eratzen dituzte: haitzulo txiki naturaletan bizi diren harrapari gutxi batzuetatik lurralde handiak har ditzaketen eta milioika ale bizi daitezkeen kolonia oso antolatuetara. Kolonia handienek eme antzuen eta hegalik gabeen kasta batzuk dituzte, gehienak langileak (ergateak), soldaduak (dinergateak) eta beste talde espezializatu batzuk. Ia inurri kolonia guztiek ernaltzeko gai diren ar batzuk eta erreginak izeneko eme emankor bat edo gehiago osatzen dute. Koloniak superorganismo gisa deskribatzen dira, kolonia mantentzeko elkarlanean inurriek erakunde bateratu gisa funtzionatzen dutela baitirudi^[2][3].

Planetaren alde lurtar ia guztiak kolonizatu dituzte; inurri indigenarik ez duten leku bakarrak Antartika eta uharte urrun edo babesgabe batzuk dira. Inurriek aurrera egiten dute ekosistema horietako gehienetan, eta lurreko animalien biomasaren % 15-25 osa dezaketela kalkulatzen da^[4].​ Lurrean mila bilioi (10¹⁵) eta hamar mila bilioi (10¹⁶) inurri bizi direla uste da. Hainbat ingurunetan arrakasta izatea badirudi haien antolaketari eta habitatak aldatzeko duten gaitasunari, baliabideen aprobetxamenduari eta defentsarako duten gaitasunari esker dela. Beste espezie batzuekin koeboluzio luzea izan dutenez, harreman mimetikoak, komentsalak, parasitoak eta mutualistak garatu dituzte^[5].

Lan-banaketak, gizabanakoen arteko komunikazioak eta arazo konplexuak konpontzeko gaitasunak ezaugarritzen dituzte haien antolaketak^[6]. Gizarteekiko paralelismo horiek inspirazio-iturri izan dira luzaroan, eta azterketa ugari egin dira horren inguruan^{[Oh 1]}.

Giza kultura askok elikagai, medikuntza eta erritu-objektutzat erabiltzen dituzte. Espezie batzuk asko baloratzen dira kontrol biologikoko agentetzat^[7].​ Hala ere, baliabideak ustiatzeko duten gaitasunak inurriak gizakiekin gatazkan sartzea eragiten du, laboreak kaltetu eta eraikinak inbaditu ditzaketelako^[8] .

Espezie batzuk, hala nola su-inurriak (Solenopsis generoa), espezie inbaditzailetzat hartzen dira, kasualitatez sartu diren eremu berrietan ezarri baitira^[9].

Halaber, txindurria edo xinaurria (Lap. eta BNaf.). Familiaren izena, «Formicidae», latinezko «formica» hitzetik dator.

.

Formicidae familia hymenopteroen ordenakoa da, eta sinfito, liztor eta erleak ere hartzen ditu barnean. Himenoptero akulatuen barruko leinu batetik eboluzionatu zuten inurriek, eta 2013ko ikerketa batek iradokitzen du Apoidearen talde anaia direla^[10].​ 1966an, E.O. Wilsonek eta bere lankideek Kretazeo garaian bizi izan zen inurri baten (Sphecomyrma) hondakin fosilak identifikatu zituzten. Espezimenak, anbarrean harrapatuta, duela 92 milioi urte baino gehiagotzat datatua, inurri zein liztor ezaugarriak zituen, baina inurri modernoetan aurkitzen ez direnak^[11].​ Sphecomyrma, ziurrenik, azaleko genero biltzailea zen; Haidomyrmex eta Haidomyrmodes, berriz, Sphecomyrminae azpifamilian lotutako generoak, zuhaitz-harrapari aktibotzat jotzen dira^[12].

Duela 100 milioi urte inguru, landare loredunak hedatu ondoren, dibertsifikatu egin ziren, eta posizio ekologiko nagusia hartu zuten duela 60 milioi urte inguru^{[13][14][15][16]}. Leptanillinae eta Martialinae taldeak oinarri hartuta, ikerlan batzuek iradokitzen dute inurri primitiboetatik dibertsifikatu zirela, eta inurri horiek, ziurrenik, lurpean bizi ziren harrapariak izango zirela^[17][18].

Kretazeo garaian, inurri primitibo gutxi batzuek banaketa zabala zuten Laurasia superkontinentean (Ipar hemisferioa). Beste intsektu batzuekin alderatuta, urriak ziren; intsektuen populazioaren % 1 osatzen zuten, gutxi gorabehera. Inurriak nagusi bihurtu ziren Paleogenoaren hasierako erradiazio adaptatiboaren ondoren. Oligozenoan eta Miozenoan, aztarnategi fosil nagusietan aurkitutako intsektu guztien % 20-40 ziren. Eozenoan bizi izan ziren espezieetatik, hamarretik genero batek bizirik dirau gaur egun, gutxi gorabehera. Gaur egun bizirik dirauten generoak Baltikoko anbar-fosiletan (Oligozeno goiztiarra) aurkitutako generoen % 56 dira, eta generoen % 92 anbar-fosil dominikarretan. (itxuraz, miozeno goiztiarra)^[13][19].​

Termitak, nahiz eta «inurri zuriak» ere esaten zaien, benetan ez dira inurriak, isopteroen ordenakoak baitira; beraz, labezomorroekin eta marisorginekin lotura estuagoa dute inurriekin baino. Inurriak eta termitak biak ala biak eusozialak izatea Eboluzio konbergente prozesu batek eragin zuen^[20].​ Inurri belusatuak inurri handiak dirudite, baina, benetan, hegorik gabeko liztor emeak dira^[21][22].

Eskualdea	Espezie kopurua [23]
Neotropikoa	2162
Neartikoa	580
Europa	180
Afrika	2500
Asia	2080
Melanesia	275
Australia	985
Polinesia	42

Kontinente guztietan bizi dira, Antartikan eta zenbait uharte handitan izan ezik, hala nola Groenlandia, Islandia eta Polinesiako zenbait tokitan^[24].​ Hawaiiko uharteetan ere ez dago bertako inurri espezierik^[25].​ Mota askotako nitxo ekologikoak hartzen dituzte, eta elikadura-baliabide ugari ustiatzeko gai dira, zuzeneko edo zeharkako belarjale, harrapari eta sarraskijale gisa jardunez. Espezie gehienak orojale jeneralistak dira, baina batzuk modu espezializatuan elikatzen dira.

Lurrean mila bilioi (10¹⁵) eta hamar mila bilioi (10¹⁶) inurri bizi direla kalkulatzen da^[26][27]. Haien eremu ekologikoa biomasaren bidez neur daiteke: Zenbait ingurunetan egindako zenbatespenen arabera, lehorreko animalien biomasa osoaren % 15-20 da, eta ia % 25era iristen da eremu tropikalean^[4].​ Kalkulu horien arabera, munduan dauden inurri guztien biomasa gizaki guztien biomasa osoaren antzekoa izango litzateke^[28].

Haien tamaina-tartea 0,75 eta 52 mm bitartekoa da^[29][30]. Desagertutako Titanomyrma giganteum ezagutzen dugun inurri erraldoi handiena da, Dorylus generokoak baino handiagoa; gaur egun dauden inurri erraldoi handienak dira, 5 cm ingurukoak eta Ekialdeko eta Erdialdeko Afrikan bizi direnak^[31][32];​​ erregistro fosilak adierazten du arrek 3 cm inguru zituztela, baina erreginek 6 cm inguru eta 15 cm arteko tamaina^[33].

Kolorea ere aldatu egiten da; gehienak gorriak edo beltzak dira; berdea ez da hain ohikoa, eta espezie tropikal batzuek tonu metalikoa dute. Gaur egun, 14.000 espezie inguru deskribatu dira, baina uste da 22.000 baino gehiago izan daitezkeela, eta, aniztasun handiena, eremu tropikalean dago^{[34][35][36][37]}.​​​​ Azterketa taxonomikoek sailkapena eta Sistematika garatzen jarraitzen dute, eta inurri-espezieen lineako datu-baseek («AntBase» eta «Hymenoptera Name Server» barne) espezie ezagunen eta oraintsu deskribatutakoen arrastoari jarraitzen laguntzen dute^[38]. Espezimenak bildu eta inurriak ekosistema desberdinetan ikertzeko erraztasun erlatiboa dela eta, biodibertsitatearen ikerketetan, oso baliagarriak izan dira espezie adierazle gisa^[39][40].​

Inurriak ikusmen ona du: 7 begi ditu, guztiak trapezio formakoak. Toraxean, sei hanka motz eta estu ditu, eta abdomenean, ile txikiak, hanketara eta toraxeraino hedatzen direnak. Arnasten duten gasa exoeskeletoan sartzen da, espirakulo deitutako balbula batzuen bidez.

Ezin dute kolore gorria bereizi, hortik haien jarrera. Ezaugarri hori, inurriak aztertzeko erabiltzen da, izan ere, argi gorriaz, pertsonak tartean egongo ez balira gisa jokatzen dute.

Beste intsektu batzuek ez bezalako ezaugarri morfologikoak dituzte, hala nola ukondo-antenak, metapleurako guruinak eta nodo formako pezioloan duten bigarren abdomen-segmentuaren hertsapen handia. Burua, mesosoma (toraxa gehi abdomeneko lehen segmentua, horrekin bat egina) eta metasoma edo gasterra (abdomena ken pezioloaren abdomeneko segmentuak) dira hiru gorputz-segmentu argi eta garbi bereiziak. Pezioloak gerri estua osatzen du mesosomaren eta gasterraren artean. Pezioloa nodo batek edo bik osa dezakete (bigarrena soilik edo bigarren eta hirugarren segmentu abdominala)^[41].

.

Gainerako intsektuek bezala, inurriek exoeskeletoa dute, gorputzaren inguruan karkasa babeslea eta muskuluak ainguratzeko gunea den kanpoaldeko estaldura, gizakien eta beste ornodun batzuen endoeskeletoarekin kontrastean. Intsektuek ez dute birikarik; oxigenoak eta karbono dioxidoa eta beste gas batzuek exoeskeletoa zeharkatzen dute espirakulu izeneko balbula ñimiño batzuen bidez. Intsektuek ez dute odol-hodi itxirik ere (zirkulazio-sistema irekia); aldiz, hodi zulatu, luze eta mehe bat dute (aorta dortsal deritzona), gorputzaren goialdetik hedatzen dena, bihotzaren funtzioak egiten dituena eta hemolinfa bururantz ponpatzen duena, horrela barneko fluidoen zirkulazioa gobernatuz. Nerbio-sistema gorputzean zehar hedatzen den nerbio-kordoi bentral batek osatzen du, apendizeen muturretara iristen diren hainbat gongoil eta adarrekin.

Inurri baten bizitza arrautza batetik hasten da; ernalduta badago, eme bat (diploidea) jaioko da, bestela, ar bat (haploidea). Erreprodukzio mota horri, hymenopteroen bereizgarri, haplodiploidia deritzo.

Inurriak intsektu holometaboloak dira, hau da, metamorfosi osoaz garatzen dira, intsektu garatuenen ezaugarria, non larba-estadioetatik eta Pupa estadio batetik igarotzen diren imago bihurtu aurretik. Larba ia geldirik dago, eta langileek elikatzen eta zaintzen dute. Larbei elikagaia ematen zaie trofalaxi bidez; prozesu horren bidez, inurri batek bere paparoan biltegiratutako janari likidoa berrahoratzen du. Helduek ere horrela partekatzen dituzte «urdail soziala» esan diezaiokegun horren barruan biltegiratutako elikagaiak. Larbek elikagai solidoak ere jaso ditzakete, hala nola, arrautza trofikoak (ernaldu gabeak), harrapakin zatiak, langile biltzaileek ekarritako haziak edo, espezie batzuen kasuan, harrapatutako harrapakin batera zuzenean eraman daitezke.

Larbek mudak pasatzen dituzte, eta Pupa estadiora iristen dira. Pupak gorputz-adarrak libre ditu, ez daude gorputzari lotuta tximeleta-krisalidetan bezala^[43]. Espezie batzuetan, erreginen eta langileen (biak dira emeak) eta langile-kasten arteko desberdintasuna larbek jasotzen duten elikadurak eragiten du. Garapen-inguruneak eragiten dituen eragin genetikoak eta polifenismoa konplexuak dira, eta kasten zehaztapena ikertzen ari dira oraindik^[44]. Hegodun arrak pupatik ateratzen dira, eme ugalkorrekin batera, horiek ere hegaldunak, nahiz eta espezie batzuek, inurri gerrariek adibidez, hegorik gabeko erreginak dituzten. Larbek eta pupek tenperatura konstante samarrean egon behar dute garapen egokia ziurtatzeko, eta, horregatik, koloniaren barruan, kumeak hazteko ganbera batetik bestera eramaten dira maiz^[45].

Landare-zorri deritzen zomorrotxo batzuen isurkiak jaten dituzte. Zorriek landareei zulotxoa egiten diete, eta haien izerdiaz elikatzen dira. Horren ondoren, landare-zorriek inurriek bilatzen duten azukre ugari duen gorozkia botatzen dute. Inurriek landare-zorrien atzeko antenak kitzikatzen dituzte, eta, horrela, likido gozoa ateratzen dute. Inurriek karbohidratoak eta proteinak behar dituzte, batez ere erreginak arrautzak errun ahal ditzan.

Intsektu sozialak dira, kolonietan bizi dira, eta, taldean, erregina bat edo gehiago egon daitezke. Koloniak inurri langile ugarik osatzen dituzte. Erregina, normalean, zulo bukaeran egoten da, onik. Kolonia bateko erregina bere torax handiagatik bereiz daiteke, baita bi hego txikiengatik eta abdomen handiagatik ere.

Inurri taldean, bakoitzak egin behar jakinak ditu:

• Alde batetik, erregina dago. Haren funtzio nagusia etengabe arrautzak errutea da (ugal daitekeen eme bakarra da), berea da inurri berriak ekoizteko ardura guztia.
• Bestalde, langileak. eme horiek ezin dute arrautzarik errun. Hainbat lan egiten dituzte: inurritegia garbitu, larbak elikatu…
• Azkenik, soldaduak. Inurritegia babesten dute, bai etsaiengandik, baita inguruko inurriengandik ere.

Inurriak mundu guztian daude. Batez ere inurritegietan bizi dira, eta forma askotakoak dira bizileku horiek. Besteak beste, ezagunenak lurrean zulatutakoak dira, baina batzuk zuhaitzetan eginak dira, harrien azpian, lur gainean... Azken horiek dorre itxura dute, eta, batzuetan, metro eta erdi baino altuagoak dira.

Inurritegiak gelaz osaturik daude. Gela horiei, ganbera deritze, eta korridore antzeko batez loturik daude, korridoreak galeriak dira. Urtaroaren arabera, ganbera bakoitzean, hainbat eginkizun egiten dira.

Inurriek gorputzaren mugimenduz jatekoa non dagoen, alarma elkarri jotzen diote; elkarri jakinarazten diote. Narrastiek, anfibioek eta beste intsektu batzuek langileak jan ditzakete.

14.000 espezie inguru daude mundu osoan. Europan, ezagunenak inurri gorria eta inurri beltza dira. Hala ere, badira beste espezie batzuk: esaterako, basamortuko inurria, 60° C-ko tenperatura ere jasan dezakeena, izan ere, sei hanka eduki arren, biren gainean ibiltzen da ez erretzeko, baina, txingoan joan arren, azkar ibiltzen da, gorputza 100 aldiz mugitzen baitu segundo batean. Gutxi egoten da agerian, eta, ez galtzeko, zeruko argi polarizatuzko lerroei jarraitzen die.

Atta sexdens inurria Amazoniako nekazarien etsai amorratua da uztak txikitzen dituelako. Bere burua nekazarien trikimailuetatik babesteko mekanismo harrigarriak ditu, eta basoetako landareak ditu gustuko.

Erregina da arrautzak errun ditzakeen bakarra, eta arrautza horiek larbak eta pupalak izaten dira nagusiak izan aurretik. Larbak direnean, ez dira ezertarako gauza, ez baitute besorik, ez hankarik mugitzeko.

• (Ingelesez) Borror, Donal J.; Triplehorn, Charles A.; Johnson, Norman F.. (1989). Introduction to the Study of Insects. Saunders College Publishing ISBN 0030253977..
• (Ingelesez) Hölldobler, Bert; Wilson, Edward O.. (1990). The Ants. Harvard University Press ISBN 0674040759..

• Huber, Pierre. (1867). Historia de las hormigas. Imp. y Libr. de Gaspar y Roig, Eds.
• López-Riquelme, G. O.; Ramón, F.. (2010). «El mundo feliz de las hormigas» TIP: revista especializada en ciencias químico-biológicas 131: 35-48. ISSN 1405-888X..
• López-Riquelme, Germán Octavio. (2008). Hormigas como sistemas modelo para el comportamiento complejo. Bases neurobiológicas de la comunicación química y la división del trabajo en las hormigas. Universidad Nacional Autónoma de México  doi:10.13140/RG.2.1.3145.1689..
• Markle, Sandra. (2007). Las hormigas legionarias. Animales Carroñeros. Ediciones Lerner ISBN 0822577305..
• (Ingelesez) Tanquary, Maurice Cole. (2009). BiblioBazaar, LLC ed. Biological and Embryological Studies on Formicidae. ISBN 0559981015..

• Inurrien antolaketa sozialaz Argia astekarian
• Inurriak landare-zorriak jezten eta marigorringoak uxatzen bideoan

Wikiztegian orri bat dago honi buruz: inurri .

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Inurri