Hamabi Taula

Hamabi Taulen legea (latinez: lex duodecim tabularum edo duodecim tabularum leges) zuzenbide erromataren hasieran zegoen legea izan zen. Erromatar Errepublikaren konstituzioaren eta mos maiorumen (arbasoen ohitura) nukleoa sortu zuten.

Elezaharraren arabera, Erromako decenviri edo hamar epaile nagusiek idatzi zituzten lege haiek brontzezko hamabi tauletan, K.a. 451-K.a. 449 bitartean. Ordu arte ahoz aho igaro eta jaso zituzten erromatarrek beren legeak, baina plebe edo herri xeheak eskatuta idatzi zituzten epaile nagusiek, epaile askoren gehiegikerietatik begiratzeko. Hamabi Tauletako legeak erlijio mailako betebeharrak eta nekazaritza eta familia mailako harremanak arautu zituen nagusiki, eta berrikuntza nabariak ekarri zituen Erromako lege araudira^[1].

Hona hemen taulak nola ziren ezagutzeko pasarte batzuk^[2]:

Lehenengo taulak zuzenbide prozesalarena zen. Hona hemen pasarte batzuk:

«

Si in ius vocat, ito. Ni it, antestamino. Igitur em capito.

»

Inor deitua bada zuzenbidez, bihoa. Ez balihoa, fede eman bedi eta atxilot bezate.

«

Si calvitur pedemve struit, manum endo iacito. Si morbus aevitasve vitium escit, iumentum dato. Si nolet, arceram ne sternito.

»

Eri, adindurik ala ezindurik balego, eman bekio zamaria. Nahi ezean, ez bekio ibilgailurik eman.

«

Adsiduo vindex adsiduus esto. Proletario iam civi quis volet vindex esto.

»

Jabearen berme, jabea. Gabearena, herritar adiskidea.

«

Rem ubi pacunt, orato. Ni pacunt, in comitio aut in foro ante meridiem caussam coiciunto. Com peroranto ambo praesentes. Post meridiem praesenti litem addicito. Si ambo praesentes, solis occasus suprema tempestas esto.

»

Itundu ezean, auzia biltzarrera ala forora beramate eguerdi aurretik. Azalpen garaian, biek bertan beude.

II.a I. taularen jarraipena da, hau da zuzenbide prozesala arautzen du. Hona hemen pasarte bat:

«

…morbus sonticus… aut status dies cum hoste… quid horum fuit unum iudici arbitrove reove, eo dies diffensus esto. Cui testimonium defuerit, is tertiis diebus ob portum obvagulatum ito.

»

Hiru egunez lekukorik ez duenak, ate aurrean galdatu bekio.

III. Taulan zorrak epaitzeko arauak ematen zituzten. Hona hemen pasarte batzuk:

«

Aeris confessi rebusque iure iudicatis XXX dies iusti sunto.

»

Diru-zorra aitortu eta auzia zuzenbidez epaitu ondoren, hogeita hamar eguneko epea bego.

«

Post deinde manus iniectio esto. In ius ducito. Ni iudicatum facit aut quis endo eo in iure vindicit, secum ducito, vincito aut nervo aut compedibus XV pondo, ne maiore aut si volet minore vincito. Si volet suo vivito, ni suo vivit, qui eum vinctum habebit, libras faris endo dies dato. Si volet, plus dato.

»

Ondoren, atxilotu bedi. Auzitegira eraman bezate. Epaia bete ez badu eta auzitegiaren aurrean inork berme ez bademaio, hartzekodunak berama, sokaz ala katez lotu beza, gehienez hamabost liberakoa, ala gutxiagokoa, hala nahi badu. Hala nahi badu, bereaz bizi bedi. Bestela, kateguan duenak egunean libera bat garau bemaio. Nahi badu, gehiago bemaio.

«

Tertiis nundinis partis secanto. Si plus minusve secuerunt, se fraude esto. Adversus hostem aeterna auctoritas esto.

»

Hirugarren azoka-egunean azken zigorrak bete edo Tiber ibaiaren bestaldera eramaten zuten, atzerritar gisa saltzeko.

IV. Taulak familiaren zuzenbideaz arduratzen zen, hau da, familiaren barneko harremanei buruz, non aita (paterfamilias) jaun eta jabea izan zen. Hona hemen pasarte batzuk:

«

Cito necatus insignis ad deformitatem puer esto.

»

Aitak itxuragabeko seme-alabak hil egiteko eskubidea zuen.

«

Si pater filium ter venum duit, filius a patre liber esto.

»

2. Aitak semea hirutan saldu badu, aitagandik aske gera bedi.

Taula honek Ondorengotza arautzen zuen, bai testamendu bidezkoa bai testamendu gabekoa. Hona hemen pasarte batzuk:

«

Si intestato moritur, cui suus heres nec escit, adgnatus proximus familiam habeto. Si adgnatus nec escit, gentiles familiam habento.

»

Testamendu gabe hil zirenek bere semeak zituzten oinordekoak. Semerik izan ezean, bere odolekoak.

Gaius legelariak^[3] hau berretsi zuen.

«

Si furiosus escit, adgnatum gentiliumque in eo pecuniaque eius potestas esto.

»

Inor zoro balitz eta zaintzarik ez balu, odolekoek eta leinukoek bezate ahala haren gain eta haren ondasunen gain.

VI. eta VII. taulek obligazioen zuzenbidea arautzen dute: nexum finkatuz. Gero Lex Poeteliae-Papiliaek nexum indargabetu zuen. Hona hemen pasarte bat:

«

Tignum iunctum aedibus vineave sei concapit ne solvito.

»

Inork ezin ditu ordezkatu eraikin eta mahastiak.

Taula honek zuzenbide penalaren oinarriak finkatzen ditu. Hona hemen pasarte nagusia:

«

Si aqua pluvia nocet… iubetur ex arbitrio coerceri.

»

Norbaitek kalte egiten badu, auzitara eraman daiteke epaiak konpon dezan.

IX. taulan aurrekoan hasitako bideari ekiten diote, legeen aurrean abantailak kenduz. Hona hemen gero konstituzio modernoetan agertuko den ideia bat:

«

Privilegia ne irroganto.

»

Lege berezirik ez bedi ezarri.

X. Taulan hiria gobernatzeko arauak ezartzen dituzte: suteen aurrean zer egin edota nola mantendu osasun publikoa. Hona hemen adibide bat:

«

Hominem mortuum in urbe ne sepelito neve urito.

»

Hirian ez bedi gorpurik lurperatu ez erre.

Zizeronek^[4] hamar gizonek hamar taula zuzentasunez eta zuhurtziaz idatzi ondoren, hurrengo urtean beste hamar gizonek ordezkatu zituzten eta horiek bi taula gehitu zituztela esan zuen. Lege honen bidez, aitoren semeen (patrizioak) eta herritar xeheen (plebeioak) arteko ezkontzak debekatu zituzten.

Honela zioen legeak:

«

Conubia plebi cum patribus sanxerunt.

»

Azken legea saski-naski bilakatu zen, beste tauletan zegoena mantentzeko. Hona hemen adibide bat:

«

Si vindiciam falsam tulit, si velit is… tor arbitros tris dato, eorum arbitrio… fructus duplione damnum decidito.

»

Norbaitek delitu bat hiru epaien aurrean gezurretan leporatu, zigor bikoitza jasan edo heriotza zigorra izango du.

• Zuzenbide erromatarra

• Euskal Legezalea: XII Taulen Legea
• Jatorrizko testua (Latinez)