Izotz hockey

Izotz hockeya sei jokalariko bi talderen artean, izotz-pista batean eta irristailuen gainean jokatzen den kirola da. Kirol honetan, jokalariek puck izeneko kautxuzko disko bat gidatu behar dute jokalekuan barrena, stick izeneko makil luzeez baliaturik, jokaldiaren helburua aurkariaren atean diskoa sartzea izanik. Partidua amaitzean, gol gehien sartu dituen taldeak irabazten du. Partidu bakoitzak ordubete irauten du, eta hogei minututako hiru zatitan jokatzen da. Jokalari aldaketak mugagabeak dira, eta partidua gelditu gabe egiten dira.

Hockeyaren aldaera honen ezaugarria kirol fisikoa dela da, hau da, beren entrenamenduan eta lehiaketan kontaktu fisikoa eskatzen duen kirol bat da. Jokalariek gorputzarekin kargak egin ditzakete aurkariaren gainean puckaren kontrola kentzeko, eta, beraz, mota guztietako babesak izaten dituzte (kaskoa, sorbaldakoak, ukondokoak, belaunburuak, zango-babesak, eskularruak, lepo-babesa eta aho-babesa). Karga bi jokalariren arteko sorbaldako diskoaren lehia da, eskuak erabili gabe. Bien arteko lehia izan behar du diskoaren bila.

Halaber, jokorik azkarrenetako bat da, izotzaren gaineko diskoaren eta patinen marruskadura oso txikia delako, eta jokalariak mugarik gabe eta jokoa eten beharrik gabe aldatzeko aukera ematen duen kirol bakarrenetakoa delako.

XIX. mendearen amaieran asmatu zen Kanadan, non kirol nazionala den. Gainera, Estatu Batuetan, Erdialdeko Europan, Eskandinavian, Finlandian eta Errusian ere nahiko ezaguna da, eta klima hotzak dituzten ipar hemisferioko herrialdeetako hockeyaren aldaera nagusitzat ere hartzen da. Nazioarteko zuzendaritza-organo nagusia Izotz Hockeyko Nazioarteko Federazioa da.

Uste denez, izotz hockeyak garapena XVIII. eta XIX. mendeetan Britainia Handian, Irlandan eta beste leku batzuetan izan zuen, batez ere bandy, hurling eta shinty jokoetan jokatuta. Ipar Amerikako lacrosse kirolak ere eragina izan zuen. Esan daiteke izotz-hockeyaren hasierako diseinuan eragin handiena izan zuten jokoak gaur egun bandy bezala ezagutzen den kirol antolatu baten forma goiztiarrak izan zirela, izotz-hockeytik bereizitako kirol bat. Joko hauek Ipar Amerikara eraman ziren eta antzeko neguko beste joko batzuetako arau informalak erabiltzen zituzten, hala nola, shinny eta izotzezko poloa. Geroago joko antolatu berri batean barneratu ziren, gaur egun izotz hockeya deitzen dena, arau kodifikatuekin.

1875eko martxoaren 6an, pista estaliko partida bat jokatu zen lehen aldia izan zen Montreal hirian, hain zuzen, eta 1877an McGill Unibertsitateko hainbat ikaslek erabaki zuten izotz hockeyko lehen araudia idaztea ^[1]. Beste arau batzuen artean, talde bakoitzak pistan bederatzi jokalari izan behar zituela ezarri zen, eta pilota egurrezko puck karratu batek ordezkatu zuen, ondoren gaur egungo diskora aldatu zena. Erakunde horrek urte horretan sortu zuen hockeyko lehen taldea, McGill University Hockey Club ^[1], eta ondoren Montreal Victorias. Europan, Oxford eta Cambridgeko unibertsitateek Ingalaterran sortu zituzten lehen taldeak garai berean. ^[2]

Ingalaterran, belar hockeya historikoki hockey deitu izan da, eta horixe izan zen inprimatutako lehen agerpenek aipatu z utena. Hockey bezala idatzitako lehen aipamen ezaguna Richard Johnsonek egin zuen (“Michel Angelo maisua” deitzen zuten), 1772ko Juvenile Sports and Pastimes, to Which Are Prefixed, Memoirs of the Author: Including a New Mode of Infant Education liburuan, zeinaren XI. kapituluak "Hockeyaren jokoari buruzko hobekuntza berriak" zuen izenburu ^[3].

Izenari buruzko bitxikeria gisa aipatu behar da 1527ko Galwayko Estatutuak debekatu egin zuela "hokie" izeneko kirol bat, non stickekin pilota txiki bat jaurtitzea zen helburua. Hitz forma hau XVI. mendean erabiltzen zen, gaur egungo usadiotik oso urrun egon arren.

Hockeya Ingalaterrako Eduardo III.a erregearen 1363ko aldarrikapen batean aipatu izanaren ustea aldarrikapenaren itzulpen modernoetan oinarritzen da. ^[4]

Austinen Hockey Elkartearen arabera, puck hitza puc gaeliko eskoziarretik edo poc irlandarretik dator ("bultza edo jo"). Jaurtitzaile batek bere kaman edo hurleyarekin ematen dion kolpeari puck deitzen zaio beti.” ^[5]

Kirolak ospe handia lortu zuen Kanada osoan. Azkar hedatu zen, eta praktikatzaile kopuru gero eta handiagoaren ondorioz, Montreal hiriak izotz hockeyko lehen txapelketa antolatu zuen 1883an, hiriko neguko Feriaren barruan. Txapelketa horren irabazlea McGill Unibertsitateko taldea izan zen. 1886ko abenduaren 8an, hiru urte lehenago txapelketan lehiatu ziren zenbait taldek Kanadako Hockey Elkarte Amateurraren ^[1] liga antolatu zuten, non, besteak beste, penalizazio kontzeptua (penalti) eta egungo puck eredua ezarri ziren. ^[6]

1888an, Lord Stanley de Preston-ek, Kanadako Gobernadore Nagusi berriak, Montrealgo neguko Ferian ikusle bezala parte hartu zuen, eta kirol honetaz interesatzen hasi zen. 1892an Lord Stanley de Preston-ek metalezko kopa bat eman zuen, urtero Kanadako klub amateur onenari garaikur gisa emango zitzaiona, izan ere, ez zegoen txapeldun nazional bat zehazten zuen txapelketarik. Dominion Hockey Challenge Cup, beranduago Stanley Cup bezala aitortua izatera pasako zena, 1893an hasi zen antolatzen eta bere lehen txapelduna Montreal Hockey Club izan zen. 1910ean saria talde profesionalei eman zitzaien, eta gaur egun National Hockey Leagueko txapeldunak irabazten duen garaikur nagusia da. ^[7][8]

Estatu Batuetara 1893an hedatu zen, Yaleko Unibertsitateak Johns Hopkins Unibertsitatearen aurkako lehen partida jokatu zuenean. Herrialdeko lehen txapelketa afizionatua U.S. Amateur Hockey League izan zen 1896an, eta lehen klub profesionala Portage Lake (Houghton, Michigan) 1902an ^[9]. Urtebete geroago lehen liga profesionala sortu zen, Pro Hockey League, Kanada eta Estatu Batuetako taldeek osatua. Txapelketa honetan talde bakoitzeko pistako jokalarien kopurua bederatzitik seira jaitsi zen. 1909an, hockey talderik zaharrena sortu zen: Canadiens de Montréal. ^[10]

National Hockey Association, txapelketa profesional erregularra ezartzeko lehen saiakeretako bat, 1910ean sortu zen eta zazpi denboraldi iraun zuen. Aldi berean, Pacific Coast Hockey Association sortu zen, Estatu Batuetako taldeak barne hartzen zituena eta 1924ra arte iraun zuena ^[11]. 1917ko azaroaren 26ra arte ez zen sortu lehen liga profesional egonkorra, National Hockey League, NHA desagertu zenetik. ^[12] Hasiera batean, Kanadako klubek bakarrik osatzen zuten, eta talde aitzindariak Montreal Canadiens, Montreal Wanderers, Ottawa Senators, Quebec Bulldogs eta Toronto Arenas izan ziren ^[12]. 1924an iritsi zen Ameriketako Estatu Batuetako lehen taldea, Boston Bruins. ^[13]

Bestalde, Europan ere kirola garatu zen, eta 1908an Parisen Izotz Hockeyko Nazioarteko Federazioa sortu zen, hasiera batean Frantziak, Erresuma Batuak, Belgikak eta Suitzak osatua. 1920ko Olinpiar Jokoetan, erakunde honek Izotz Hockeyko Munduko Txapelketa antolatu zuen, eta Kanadako selekzioak irabazi zuen. 1922an, Espainiako Alfontso XIII.a erregeak Espainiako lehen izotz-pista inauguratu zuen; Izotz Jauregia zuen izena, eta Espainiako bi talderen arteko izotz hockeyko lehen partida 1923an izan zen. ^[14] Urtebete geroago, proba 1924ko Chamonixeko neguko lehen Olinpiar Jokoetan egin zen. ^[15] Sobietar Batasunean, izotz hockeyarekin lehen kontaktua 1930eko hamarkadan izan zen.

XX. mendean hockeyaren maila profesionala garatu zen, Kanadak eta Sobietar Batasunak menderatutako munduko txapelketen bidez nazioartean garrantzia hartzen hasi zena. Gerra Hotzaren tira-biraz baliatuz, bi selekzioek elkarren aurka jokatu zuten 1972an, Summit Series izenaz ezagutzen diren partidu batzuetan. Halaber, oihartzuna izan zuen Estatu Batuek Sobietar Batasunari 1980ko neguko Olinpiar Jokoetan lortutako garaipenak, "Izotz gaineko miraria" bezala ezagutzen dena. Taldeen osaerari dagokionez, NHLren lehen urteetatik, taldeak jokalari kanadarrek eta estatubatuar gutxi batzuek osatzen dituzte. Baina urte batzuk geroago, World Hockey Association bezalako beste txapelketa batzuek bultzatuta, talde iparramerikarrak Mendebaldeko Europatik etorritako jokalariak jasotzen hasi ziren, Berlingo Harresia, Ekialdeko Europa eta Sobietar Batasun ohia erori ondoren.

Izotz hockeya markatu zuten beste gertaera batzuk, alde batetik, Naganoko 1998ko neguko Joko Olinpikoetan jokalari profesionalak sartu izana izan zen, eta, beste alde batetik, NHL denboraldi oso batean geldiarazi zuen greba orokorra, jokalari eta taldeen arteko lan-liskar baten ondorioz sortu zen greba, eta soldaten muga ezartzearekin amaitu zen.

1902an, Pennsylvaniako Mendebaldeko Hockey Liga (WPHL) izan zen profesionalak kontratatu zituen lehena. Liga Michigan eta Ontarioko taldeekin elkartu zen, erabat profesionala zen lehen liga osatzeko — Nazioarteko Hockey Liga Profesionala (IPHL) — 1904an. IPHLa 1907an desegin zen, bere jokalari handienak bertatik joan baitziren. Ordurako, hockey liga profesional batzuk Kanadan iada ari ziren (Manitoba, Ontario eta Quebeceko ligekin).

1910ean Hockey Elkarte Nazionala (NHA) sortu zen Montrealen. NHAk gehiago findu zituen arauak: rover posizioa alde batera utzi, jokoa 20 minutuko hiru alditan banatu eta zigor txiki eta handiak sartu ziren. 1917an Hockey Liga Nazionala berrantolatu ondoren, liga Estatu Batuetara hedatu zen, 1924an Boston Bruins irabazle izan zelarik.

Hockey liga profesionalak geroago garatu ziren Europan, baina txapelketa nazionaletara doazen liga amateurrak sortu ziren. Lehenengoetako bat Suitzako A Liga Nazionala izan zen, 1916an sortua. Europako liga onenen artean Hockey Liga Kontinentala, Txekiar Extraliga, Finlandiako SM-liiga eta Suediako Hockey Liga daude.

Izotz hockey-ko partidu batean, jokalariak stick-a (makil luzea) erabiliz puck-a (kautxuzko disko beltza) kontrolatu behar du, aurkariaren atean gola sartzeko helburuarekin.^[16] Norgehiagoka amaitzen denean gol gehien sartu dituen taldea izango da garailea. Jokalari bakoitzaren estatistiketan puntu bezala kontatzen dira honek sartu dituen golak eta baita asistentziak ere.^[17]

Hauek dira izotz-hockeyko partida batean jarduteko behar diren oinarrizko trebetasunak:

• Patinajea edo irristaketa: Trebetasun nagusitzat jotzen da, jokalariak abiadura handian mugitzen baitira pistatik eta erritmo-aldaketa asko egiten baitituzte; beraz, erabat menderatu behar dute diskoa modurik egokienean maneiatzeko.
• Stickaren edo makilaren erabilera: Jokalariek ezin dute makila bakarrik erabili diskoa edo pastilla mugitzeko, oinak ere erabil ditzakete, baina ohikoena bastoiaren irtengunearen bi aldeekin bultzatuz egitea da, eta ahalik eta azkarren egitea, aurkariarengan nahasmena sortzeko. Salbuespena da gola zutoinarekin ere sar daitekeela.
• Pasea: Diskoa talde bereko jokalarien artean bidaltzea, makila erabiliz. Sestra-paseen edo aireko paseen bidez egin daiteke.
• Tiroa: Diskoa bastoiarekin abiada handian jaurtitzeari dagokio, gol bat sartzeko asmoz. Makila altxatu gabe egin daiteke, tiro bat zehaztasun handiagoz egiteko (wrist shot)^[18], edo propultsio eta indar gehiagorekin jaurtitzeko makila altxatuz (slap shot)^[19].
• Checking: Jokalari batek kontrarioari diskoa kentzeko duen gaitasuna da. Makilarekin egin daiteke (stick checking), eta hori diskoaren kontrola hartzeko, diskoa desbideratzeko edo haren desarra blokeatzeko izango litzateke. Gorputzarekin egindako karga batekin ere egin daitezke (body checking), kirol honetan formarik ospetsuena dena. Kontaktu fisikoa baimentzen da, baina gorputzaren goiko aldea erabiliz eta besoak zuzenean erabili gabe.

• Atezaina (goalie): Atea defendatzeaz arduratzen den jokalaria da. Puck-a blokeatzeko, atezainak erreflexuak, malgutasuna, azkartasuna eta gorputzeko edozein atal gorputz-babesarekin mugitzeko adinako indarra eta bizkortasuna izan behar ditu, zelaiko jokalariarena baino askoz hobeagoa. Atezaina da jokoaren edozein zatitan puck-a eskuekin aukera duen bakarra, baina jokalari batek ez bezala, atezainak ezin du pista erdia baino gehiago patinatu, bestela bere taldeak zigorra jasoko du.
• Defendatzaileak (defensemen): Bi dira, eta euren zeregina aurkarien taldea defendatzea da. Horretarako, lerro berean kokatzen dira, bata eskuinean eta bestea ezkerrean, euren taldearen defentsa-gunean. Erasora igoko diren defendatzaileak egon daitezke, baina euren zeregin nagusia da aurkariak euren gunera hurbiltzea saihestea eta euren atea arriskuan jartzea.
• Zentrala (center): Pistaren erdian dago, eta pistan gehien mugitzen direnetako bat da. Erasotzailea edo aurrelaria da, eta taldeko golegile nagusia izaten da, baina defentsako jokaldietan ere laguntzen du aurkariak erasoa jotzen duenean.
• Hegalaria (wingerrak): Erasoko bi jokalari dira, pistako alboetan kokatuak. Azkarrak izan ohi dira, diskoa kontrolatzeko borrokatzen dute, eta beste jokalari batzuentzat erasoko jokaldiak egiteaz arduratzen dira, jokalari horiek markaketarik gabe daudenean. Pistan ezkerraldean bat eta eskuinaldean beste bat daude.

Talde bakoitzak 25 patinatzaile eta 4 atezain izan ditzake zelaian, baina NHLn 18+2 baino ez: hamabi erasoko jokalari eta sei defentsako jokalari. Talde bakoitzak erasoko (bi hegalari eta zentral bat) eta defendatzaile (bi defendatzaile) lerroak ditu, partidaren hainbat zatitan erabiltzen direnak. Ordezkapenetan mugarik ez dagoenez, entrenatzaileak nahi duen edozein unetan alda ditzake jokalariak. Jokalari berria sartu aurretik, ordezkatua aulkian eseri behar da. Ezin da taldeko sei jokalari baino gehiago egon kantxa barruan, penalizazioa jaso nahi ez badute.

Talde bakoitzak kapitain bat du, jertsean C letra daramana. Jokalari hori taldea pista barrutik zuzentzeaz arduratzen da, eta kapitain nagusi bat ez ezik, bigarren mailako beste batzuk ere badaude, nagusia ez dagoenean funtzio hori betetzen dutenak. Kapitain alternatiboak A letra darama jertsean, eta lehen kapitaina izotzean ez dagoenean aritzen da.

Izotz hockeya garrantzi handiko kirola da iparraldeko herrialde hotzetan, hala nola Kanada (Kirol Nazional gisa izendatua dago ofizialki), Suedia, Finlandia, Errusia edo AEBtan (iparraldean oso bereziki). Eslovakia, Txekiar Errepublika eta Baltikoko estatuetan ere, garrantzi handiko kirola da.

Munduko izotz hockeyko liga profesional nagusia National Hockey League (NHL) da. Bertan, Estatu Batuetako eta Kanadako taldeek jokatzen dute, denboraldi erregularreko partidak jokatuz eta ondoren kanporaketak jokatuz (play-offak), non bi onenak azken fasera iristen diren Stanley Kopa irabazi nahian. Kopa hau kirol honen historiako lehiarik zaharrena eta ospetsuena da.^[20]

Garrantzi handieneko bigarrena (eta NHLren antzeko kirol maila duen bakarra) 2008tik jokatzen den Kontinental Hockey League (KHL) da, gehienbat Errusiako taldeek osatzen dutena, nahiz eta Bielorrusia, Letonia, Finlandia, Kazakhstan eta Txinak euren ordezkariak dituzten txapelketan. NHLn bezala, KHLk fase erregular bat eta play-offetako beste bat ditu. Fase horretan, bi finalistek 7 partidarik onenari irabazi nahi diote Gagarin Kopa. Kopa horrek, denbora gutxi daraman arren, errespetua eta ospea irabazi ditu kirol honetan.^[21]

Bigarren mailan (eta NHLren eta KHLren maila lehiakor eta logistikotik urrun), Europako gainerako ligak daude, nahiz eta hauek ere izaera profesionaleko ligak diren, Suediakoak (Svenska hockeyligan), Finlandiakoak (SM-Liiga), Txekiar Errepublikakoak (Extraliga), Suitzakoak (National League) eta Alemaniakoak (Eishockey Liga) bezala. Maila baxuagoan daude, nahiz eta profesionalak izan, Danimarka (Metal Ligaen), Austria (Ice Hockey League), Bielorrusia (Extraleague), Frantzia (Ligue Magnus), Norvegia (GET-ligaen), Polonia (Hokej Liga), Eslovakia (Tipsport Liga) eta Britainia Handia (Elite Ice Hockey League).

Gaztelaniaz hitz egiten duten herrialdeetan, izotz-hockeyko lehiaketarik ez dago, eta ia ez da egiten, ez baitago garatzeko agertokirik, gaztelaniaz hitz egiten duten herrialde gehienak klima tropikaletan baitaude. Mexiko da kirol honetan liga bat duen Latinoamerikako herrialde bakarra, nahiz eta modu erdi-profesionalean Mexikoko Hockey Liga izan. Espainian maila ertaineko txapelketa bat dago, Espainiako Izotz Hockeyko Superliga.

2008an jarri zen abian Europako Champions Hockey League, eta bertan Europako liga profesionaletako txapeldunak lehiatu ziren. Izotz-hockeyko Nazioarteko Federazioak (IIHF) antolatzen zuen txapelketa, eta denboraldi bakarra jokatu zen, 2009an babeslerik gabe geratu baitzen. 2014an txapelketa berpiztu egin zen, eta orain arte Suediako taldeak nagusi izan dira, baina kontuan hasrtu behar da KHLkoek ez dutela parte hartu.

Maila profesionalean berriz, honako txapelketak hauek dira aipagarrienak:

• National Hockey League (NHL). Kanada eta AEBtako liga profesionala, munduko garrantzitsuena.
• Kontinental Hockey League (KHL). Errusian jokatzen da 2008tik. Bigarrena garrantzian.

Euskal Herriko egoera aztertuz gero, gaur egun, hiru izotz hockey talde profesional daude: Gasteizko Hockey kluba, Donostiako Txuri Urdin IHT eta Angeluko Hormadi. Lehenengo taldeak bakarrik Espainiako Superligan jarduten du, Espainiako Superligaren sortzaileetako bat izanda, Espainiako lehiaketetan titulu gehien dituen klubetako bat da.

Gainera, Euskal Herriko izotz hockey selekzioa dago, Negu Kiroletako Euskal Federakuntzak 2008an sortu zuen, Euskal Herriaren naziotasuna aldarrikatu eta txapelketa ofizialetan Euskal Herria ordezkatzeko talde bat izateko asmoz. Ez da IIHFk onartua, beraz lagun arteko partidak baino ez ditu jokatzen.

Gaur egun, Euskal Hockey Federazioaren esku dago izotz hockeya, Euskal Herriko sustapena eta lehiaketak antolatzen dituena.

Euskal taldeak Frantziako zein Espainiako txapelketatan aritzen dira:

• Espainiako Izotz Hockey Superliga
• Espainiako Izotz Hockey Errege Kopa
• Frantziako Izotz Hockey Liga
• Frantziako Izotz Hockey Kopa

• Araban:
  • Gasteiz IHT (1977-2005)
  • Sumendi KE (2008- )
  • CD Hielo Bipolo (2012-)
• Bizkaian:
  • Nogaro Bilbao (1974-1975)
  • CH Casco Viejo Bilbao (1975-1986)
  • Portugalete IHT (1970 hamarkada)
• Gipuzkoan:
  • Real Sociedad (1972-1976)
  • Txuri Urdin IHT (1972- )
• Lapurdin:
  • Hormadi Elite (1969- )
• Nafarroan:
  • Uharte IT (2015- )

Izotz-hockeya 1890eko hamarkadan sortu zen, Lady Isabel Stanley (Lord Stanley de Prestonen alaba) bezalako jokalarien eskutik. XX. mendearen hasieran, zenbait emakume-talde sortu ziren, baina garai hartan emakumeak behartuta zeuden gonekin jokatzera. 1920an, Lady Isabelek trofeo bat eman zuen: Lady Meredith Cup. Sari hori hockeyko talde onenari emango litzaioke. Hockeyko emakumeen hazkuntza hamarkada askotan geldirik egon zen arren, gaur egun garapen handia izan du.

Izotz-hockeya gero eta ezagunagoa da emakume gazteen artean, bereziki Kanadan eta AEBn. Badira zenbait liga, hala nola Canadian Women's Hockey League^[22] (CWHL) eta Western Women's Hockey League^[23] (WWHL), nahiz eta hauek ez duten NHL adinako garrantzia. Izotz-hockeyko Nazioarteko Federazioak emakumezkoen hockeya aintzatesten du. Munduko bederatzi emakume-txapelketa antolatu dira dagoeneko, eta Neguko Joko Olinpikoetako parte da Naganoko 1998ko Joko Olinpikoetatik.

2010eko abuztuan, NHLk atariko elkarrizketak hasi zituen kirol horretako arduradun nagusiekin, NHLk lagundutako Emakumezkoen Liga sortzeko. Gizonezkoen talde profesional batekin jokatu zuen lehen emakumea Manon Rhéaume izan zen, eta 1992an Tampa Bay Lightning ^[24] taldearen lagunarteko partida batean aritu zen, 2003an Hayley Wickenheiser-ek HC Salamat-ekin jokatu zuen Finlandiako bigarren dibisioan, gizonezkoen kategoria profesionalean.

Gizonezkoen hockeyarekiko arauen arteko alde nagusia da, emakumezkoen bertsioan, 1990etik ez dagoela baimenduta gorputzarekin egindako karga (bodychecking) puckaren kontrola kentzeko. ^[25][26] 1990eko munduko txapelketen ondoren, karga horiek defendatu egin dira, Kanadako eta Amerikako jokalariek beste herrialde batzuekin duten alde fisiko handiegia dela eta.