Mendolito

Mendolito
Adranoko Mendoliton ateratako zeramikazko zatiak, nekazaritza lanen ondoren.
Datuak
Herrialdea	Italia
Eskualdea	Sizilia
Italiako hiri metropolitarra	Metropolitan City of Catania
Italiako udalerri	Adrano
Eskualdea	Cataniako probintzia  Sizilia
Koordenatuak	37°41′35″N 14°48′18″E / 37.6931°N 14.805°E / 37.6931; 14.805
Ordezko izena	Simaethia[1], Piakos[2], Paline[3], Bulichel[4]
Historia
Eraikitzailea(k)	sikuloa
Garaia	Burdin Aroa
Kultura	Sikuloak
Indusketa
Indusketa datak	1898-1909; 1962-1963; 1988-1989; 2009-2010
Zuzendariak	Salvatore Petronio Russo, Paolo Orsi, Paola Pelagatti
Bisitagarria	Zati batean bakarrik, mugatu gabeko jabetza pribatua zeharkatuz

Mendolito auzoan, Siziliako gaur egungo Adranotik gertu, gune arkeologiko garrantzitsu bat dago. XX. mendearen lehen erdira arte, barrutiak zitrikoak landu zituen, gehienak laranjak, horietatik, erabat ortogonalak eta harri bolkanikoz lehorreko harresiekin lortutako terraza bereziak. Olibondoak eta fruta-arbolak bizirik daude antzinako laboreetatik. Izen gabeko gune arkeologikoa, bereziki garrantzitsutzat jotzen da orain arte jaso den sikuloen idazkun bakarragatik.

Barrutiaren etimologia ez dago oso argi, Mennulito hitzetik erator badaiteke ere, Almendrondo, labore hipotetiko bati lotutako terminoa.

Tokia, K.a. XI.-IX. mendeen artean populatu zen, ekialderago eta garaiago Santuaren koba Castelluccioko kulturan erabili bazen ere, (K.a. III. milurtekoaren lehen erdia)^[5]. Siziliako Etnaren kulturarekin erlazionatutako txabola batzuk herrixka bat eratzen hasi ziren K.a. VIII. mendean^[6]. Hauek dira bizitegi-eremuetako indusketetan aurkitutako aurkikuntzarik zaharrenak.

Gotorleku baten eraketa hipotetizatu liteke lehen polisen ondorioz, hau da, mende amaieran greziar kolonoek Sizilian sortutako hiriak.

Herrixkak enplektonezko gotorleku masibo lan bat egin zuen, greziar hiriek boterea handitu zutenean, gero eta lurralde zati handiagoak konkistatu eta subkoloniak sortu zituztenean K.a. VII. mendearen bigarren zatian. Horietatik, ate estu handi bat geratzen da a ferro di cavallo izenekoa. Harresia, ziur asko zenbait zatitan berreraikiak, mendebaldeko dorrearen horma batek erakusten duen bezala, non aurreko egitura bat agertzen den, ondo karratutako blokekin eta gotorlekuan ondo erantsita harri poligonal handiekin. Herriak, abandonua izan zuen K.a. V. mendean, beharbada, Adranonen fundazioaren ondoren.

Mendeetan zehar, tokiak, gaur egun jenderik gabe dagoena, izaera landatar argia hartu zuen: erromatar zeramika zati eta azuleju helenistikoen hondarrek, nekazari komunitate baten presentzia pentsaraz dezakete, Simeto ibaia igarotzeko derrigorrezko geraleku bihurtu zen, erromatar garaian eraikitako zubi baten bidez.

Egitura hau, normandiar garaian berreraiki zen, eta Ponte dei Saraceni izena hartu zuen^[7].

Hegoalderago, Sciarone auzoan, Santa Domenikaren gurtzari eskeinitako tenplu bat dago, beharbada Roger kondearen eta honen biloba Adelasiaren^[8] garaian berreraikitako bizantziar aroko beste tenplu batetik, eta Santa Mariaren gurtza, beharbada XVII. mendean Santa Domenika titulua hartuko zuen tenplu normandiar bat, aurrekoa behin betiko ordezkatuz. Normandiar aroan, Mendolito, Bulichel nekazari etxea^[9] deitu zen, eta Adelasia kondesak saldu zuen han bizi ziren sarrazenoekin batera, eta 1158an, Adernioneko Sta. Luzia monasterio eraiki zuen.

1631n Carcaci herrixka harantzago sortu zen, beranduago Centuripe lurraldearen zati bat, non Ignazio Paternó Castellok, Biscari printzeak, akueduktuaren zubia eraiki zuen 1765 eta 1777 artean.

XVIII. eta XIX. mendeen artean, Mendolito barrutia zatitu egin zen eta lubetak eraiki ziren, zume hostoestuz elikatutako ilara ortogonal eta erregularretan jarriak, landetxe ugarik landutako zelaiak bete zituzten bitartean.

Didurienez, eremua nahiko jendetsua zen, 1826an izen bereko elizan^[10] Santa Domenikaren urteurrenerako errege-dekretuz azoka bat ezarri zelako eta XX. mendearen erdialdera arte iraun zuena. Tokiaren hegoaldeko erdia Sanfilippo familiak erosi zuen eta oraindik berarena da.

1920ko hamarkadan, eliza txiki bat eraiki zen antzinako leku arriskutsua ordezkatzeko, gaur egun erabiltzen dena. Gotorleku sikuloaren lehen ikerketa arkeologikoak XIX. eta XX. mendeen artean hasi ziren.

XX. mendean zehar, Siziliako beste landa eremu asko bezala, auzoa pixkanaka abandonatua izan zen, lurra landu gabe geratuz. XXI. mendean zehar, Manganelloko eremua, Mendolito barrutitik gertu, SIC (79/409 EEE) bezala babestua egon arren, sarri, legez kanpoko zabortegien biktima da^[11].

Hiriaren sorrera K.a. XI-IX. mendeetakoa da, Adrano eta Centuripe artean dagoen Simeto ibaiaren bihurgune batean.

Landarez betetako lekua, eta etsaien erasoetatik salbu, leku ezin hobea zen hiri bat altxatzeko. Metalgintzarako zentro garrantzitsua izan zen.

Laurogei inguruko hektarea dituen eremu arkeologikoa, Mendolito, Mendolitello, Polichello eta Sciare Manganelli barrutien artean hedatzen da, non 1960, 1980 eta 2000. urteetan eraikin batzuk aurkitu baitziren, baita horma perimetral asko eta kokagunearen hegoaldeko atea ere. Eremuetako batzuk jabetze pribatutak dira.

Hiriak bere hegoaldeko nekropolia Sciare Manganelli barrutitik gertu zuen, hegoaldeko atetik ez oso urrun. Orsiren indusketa kanpainetan, hilobi zirkular batzuk (tholos) argitara atera ziren. Hilobi hauek, ziuraski, harrizko ilarez itxita egon behar zuten, goialdean, erdigune baterantz okertzen zirenak, pseudokupula bat eratuz^[12]. Pelagattik, beste hamabost tholos hilobi aurkitu zituen, hauek, oboide edo zirkularrak ziren, nora dromos txiki baten bidez iristen baitzen. Zorua, berriz, harkaitzezkoa zen^[13]. Pentsatu zen familia bakarreko hainbat pertsona egokitzeko zirela.

Aurkikuntzak Licodia estiloko tokiko zeramikaz, greziar zeramika inportatuz, brontzezko objektuz eta faiantzazko sasi-egiptoar kakalardoz osatuak zeuden. Nekropolia, dirudienez, ez da K.a. VIII. mendearen aurrekoa. Nekropolia gehienbat erabili zen K.a. VII. eta K.a. V. mendeen artean.

Lurperatze mota ezberdin bat aurkitu zen Stissiren jabetzan: alla cappuccina^[14] erako greziar bat, K.a. V. mendekoa. Beste ehorzketa mota batzuk, enchytrismos^{[ohar 1]} izenekoak, etxeen zoruaren azpian zeuden, terrakotazko edukiontzietan. Hauek haur oso txikien ehorzketak ziren, K.a. VII. mendekoak^[15].

Herria, horma lodi batez inguratua (tokian-tokian 'u murazzu deitua), tamaina apaleko lau angeluko egoitzak ziren, K.a. VI-V. mendekoak, eta kasu batean, iparraldetik hegoaldera begira zegoen eraikin luze bat atera zen argitara,hiru hormek lau gela txikiagotan banatuta .

Etxe guztiak harlangaitz lehorrez eginak zeuden, hainbat tamainatako harri bolkanikoak erabiliz, eta aurkitutako eraikin handienaren kasuan, sabaiak terrakotazko teilak zituen. Sabai honek balio sozial handia du, eta greziar munduko eragina bertako biztanleengan, zeinek hasieran, lastoa eta lokatza material galkorrak etxolak estaltzeko erabili baitzituzten^[16].

Sabucinako tenpluaren ereduak jada susmatzen zena ere baieztatzen da, nahiz eta hau sikanoek euren beharretara egokitu, berrikuntza arkitektoniko aloktonoak hartu zuten^[17].

Eraikin ezagunak, nagusiki, egoitza pribatuak dira. Oraindik santutegi publiko bezala identifika daitezkeen eraikinik jaso ez den arren, horrelako egituren existentziaren zantzuak aurkitu dira. Hauek libreki inspiratutako estilo joniar eta doriarrekoak dira. Laba harrizko kapitelak edo sekzio oktogonala duten zutabeen zatiak eta antefijak (gehienbat, menade buruarekin, baina baita lehoi edo gorgondar protomarekin ere)^[18] aurkitu dira.

Aztarna arkitektonikoetako batzuk atearen barrualdean aurkitu ziren, eta horrek iradokiko luke eraikin erlijioso edo publiko bat egotea, hegoaldeko atetik gertu, justu hormen barruan^[16].

1962-1963ko biurtekoan, Sirakusako Superintendentzia Arkeologikoak hiriko atea identifikatu zuen hormaren hegoaldean, eta askatzean, hareharrizko bloke bat agertu zen ekialdeko janban, greziar karaktereetan idazkun garrantzitsu batekin, baina hizkuntza anhelenikoan (Sikulo). Inskripzioa grafito jarraitua da, eskuinetik ezkerrera, blokearen kanpoko aurpegian, baina identifikatu gabea. Interpretazio hipotesi ezberdinen artean, honako hauek daude:

(SCX) «iam akaram e (...) pia ska ag (...) es g (...) d tento veregaieso eka dvara iead» (Alfredo Rizza)[19]

(EUS) «Hau (harresia) (...) indartsuagoa eraiki zen etxea ahuntzetatik babesteko, beraz (hiri inplizitu batera) ate bakar batek gidatzen du».

Hala ere, gutun batzuk modu ezberdinean interpretatu dira, eta, adibidez, teutoa jende bezala interpretatutako zen, baina Teùtos izen sikano moduan ere bai^[20]. Paolo Orsi bloke honetaz arduratu zen. 2000ko hamarkadaren amaieran, pieza Adrano hirirako berreskuratzen saiatu zen. Orduko Beatrice Basile museoko zuzendariaren erantzuna negatiboa izan arren, ez zuen ukatu erreprodukzio birtual bat egitea laser eskanerra erabiliz.

Atea osatzen dute zirkuluerdi batean amaitzen diren bi dorre luzek, irekidura bakarrera daraman korridore estu bat barne; eraikitzeko teknika enplektonezkoa da eta falkez inguratutako harri poligonalen erabilera estentsiboa egiten du.

Malda luze eta leuneko eskailera batetik sartu zen, bi dorreen arteko punturik estuenean azulejuen kolapso bat aurkitu izanak, irekigunetik gertu, dosel moduko baten existentzia iradokitzen du^[21].

Gainerako hormek ez dirudite hain homogeneoak, ziurrenik zaharberritu zirelako. Harresiak, beharbada, iparraldea, ekialdea eta hegoaldea inguratzen zituen, mendebaldea zaintzarik gabe utziz, amildegi pitzatuen aurka baitzegoen.

Gordailu ospetsuaren aurkikuntza, nekazari batek ausaz egin zuen 1908an: atzealdean, Ziaramidarok, dolio^[22] handi bat aurkitu zuen, honen barnean, K.a. VIII. mendearen amaierakoak eta K.a. VII. mendearen lehen erdialdeko brontzezko tramankulu ugari kontserbatuta zeuden.

Objektu gehienak (800 kg gutxi gorabehera) brontzezko zatiak ziren (beste objektu batzuk urtzean lortutako lingote errealak); altxorraren gainerakoa, berriz, aizkorak, lantza-puntak, aitzurrak, txitxarroiak, aiztoak, bizarra mozteko makinatxoak, eraztunak, zintzilikariak, eskumuturrekoak, fibula, ordainketa gisa erabiltzen zirenak.

Altxorra, antikuarioen merkatuan sakabanatu zen, eta errekuperatu zirenak Paolo Orsi arkeologoaren lanari esker izan zen. Horren ondoren, Sirakusako museo arkeologikoan daude.

Altxor handi honek -Italian objektu kopuruari dagokionez bigarrena izanik- zenbait ikerlariren ustez, santutegi bati edo printze gorte baten altxor bati lotutako galdaketa baten hipotesia planteatu du^[23].

Gune honek, gordailura konektatuta ez dauden beste brontze asko ere hartzen ditu, honek azaltzen du herri honetako sikuloen metal honekiko interes sutsua.

Bat, batez ere, Bronzettoa edo Adranoko efeboa da, K.a. 460 eta K.a. 460 artean estilo gogorreko 19,5 zentimetroko estatuatxoa. Inguruan, Polichello barrutian aurkitua, atleta biluzi baten eskaintza irudikatzen duena. Adituren ustez, zenbait estatua atletikoren egilearen Pitagoras Reggiokoarena da, edo uste da bere lan baten eskalazko kopia bat dela^[24].

Beste lan aipagarri bat, K.a. 530ean datatutako Banchengerra da. K.a. 1945ean aurkitua, oturuntza batean dagoen gizon irudi bat da eta inguru etruriar eta Magna Graeziarretan antzeko tipologiekin konparazioak aurkitzen dituena^[25].

Salvatore Petronio Russo probestuak hiria aurkitzean, Simaethia izenarekin bataiatu zuen^[1].

Orsik nahiago izan zuen Mendolito hiri sikuloa, aierutan sartu gabeAipuaren errorea: Baliogabeko <ref> etiketa; baliogabeko izenak, adib. gehiegi, eta Bernabe Break, Adrano jainkoaren antzinako gurtzaren egoitza zen Palinerekin identifikatzea proposatu zuen, Diodoro Sikuloren tradizioa jarraituz^[3].

Hala ere, hipotesi bakar batek ere ez du baieztapen arkeologikoreik aurkitu, beraz, lekua barrutiaren izena hartzen du, Orsik izendatu zuen moduan.

Lehen aipatu bezala, Salvatore Petronio Russo probestuak, hormen zati bat eta erabilitako eremua identifikatu zituen. Berak, tokia, Simaethia deitua izango zela uste zuen, bere izena, gertu zegoelako Simeto ibaitik, non, behin, gotorlekua egon baitzen^[1].

1898-1909 urteetan, Paolo Orsi arkeologoa arduratu zen eremuko indusketetaz, hirian eta hegoaldean ikerketa zabalduz, Sciare Manganellin, non tholoseko^[12] nekropoli bat identifikatu baitzuen. Mendolito barrutiaz interesatu zen garaian, noizbehinka 800 kg-ko brontzezko armairu handia aurkitu zen Ciaramidaro

Bere indusketaren koadernoen argitalpena, hirurogeita hamar urte beranduago egin zuen arkeologoak Paola Pelagatti, nork, 1962-1963 biurtekotik aurrera, tokian bertan indusketak egin zituen. Urte horietan, alfabeto grekoan eta sikuloeran grabatutako hegoaldeko atea^[13] argitaratu dira. Indusketa hauetan zehar, beste ehorzketa eta etxe batzuk agertu ziren ere, baita gurtzarako edo eraikin publiko baten aztarna arkitektonikoak ere.

Cataniako Superintendentziak beste indusketa batzuk egin zituen Gioconda Lamagna arkeologoaren zuzendaritzapean 1988-1989 biurtekoan. Oraingo honetan, Sanfilippo eremuaren ezagutza zabaldu zen, eta angeluzuzenezko planta bateko eraikin handi bat identifikatu zen, tamaina ezberdineko lau gelatan banatutako hiru barne-paretez banatua^[16][26]. Lamagnaren zuzendaritzapean beti egindako azken indusketak 2009an^[27] hasi eta hurrengo urteko otsailean amaitu ziren, SiciliAnticako^[28] boluntarioen laguntzari esker; bakoitza lau eguneko sei txandatan banaturik^[29].

• RUSSO, Salvatore Petronio Russo (1906): I Monumenti Preistorici in Adernò, Adernò.
• JENKINS, G. K. Jenkins, Piakos, in Schweitzer Mùnzblatter, XII, 1962, 17-20 or.
• PELAGATTI, Paola: La città del Mendolito presso Adrano, in "Kokalos", 10-11 liburukiak, 1964-1965, 245-252 or.
• ORSI, Paolo Orsi; PELAGATTI, Paola: Adrano e la città sicula del Mendolito. 1898-1909, in Archivio Storico Siracusano, XIII-XIV, 1967-68, 137-166 or.
• ALBANESE PROCELLI, Rosa Maria: Antefisse a protome femminile dal centro indigeno del Mendolito di Adrano, in Sicilia Archeologica, XXIII, 73. zbk., 1990, 7-31 or.
• LAMAGNA, Gioconda: Adrano - Contrade Mendolito e S. Alfio. Campagne di scavo 1989-1990, in Kokalos, II, 1, 39-40 zbk, 1996.

• Adranon
• Siziliako historiaurrea
• Sikulo

• Adranoko efeboa
• Forre laviche del Simeto