Nevara lingvo
Ne konfuzenda kun Nepala lingvo.
| Nepala lingvo नेपाल भाषा Nepâlbhâsa | |
| lingvo • moderna lingvo | |
|---|---|
| Newari-Thangmi | |
| Parolata en | Nepalo, Barato |
| Parolantoj | 1 000 000 |
| Denaskaj parolantoj | 1 miliono |
| Skribo | nagario, Ranjana |
| Lingvistika klasifiko | |
| Genetika klasifiko:
Ĉinotibeta | |
| Lingva statuso | 3 sendube endanĝerigita |
| Lingvaj kodoj | |
| Lingvaj kodoj | |
| ISO 639-2 | new |
| ISO 639-3 | new |
| SIL | NEW |
| Glottolog | newa1247 |
| Angla nomo | Newar |
| Franca nomo | newari |
La nevara lingvo, oficiale konata en Nepalo kiel नेपाल भाषा (Nepāl bhāsā) aŭ nepalbasa lingvo [1], estas unu el la ĉ. 500 ĉinotibetaj lingvoj parolata de la nevaroj, la indiĝenaj loĝantoj de la Katmandua Valo kaj ĉirkaŭaj regionoj (Provinco Bagmati) en Nepalo. Ĝi ankaŭ ofte nomiĝas 'Newar aŭ Newari. Newah Bhaaye estas la esprimo uzata por la nepalbasa fare de ĝiaj denaskaj parolantoj. La tuta nombro de parolantoj de la nepalbasa estas ĉ. 850 000 homoj, inkluzive de 825 000 homoj en Nepalo.(2001, censo) kaj en Barato ĉ. 14 000 homoj (2007, takso).
La nepalbasa apartenas al la tibetobirma grupo de lingvoj. Ĝi estas la sola tibetbirma lingvo skribita per la nagaria alfabeto. Oni ne konfuzu ĝin kun la nepala lingvo, la nuna oficiala lingvo de Nepalo, kiu apartenas al la hindarja lingvaro.
Konfuzo pri lingvonomoj
[redakti | redakti fonton]Estiĝas konfuzo pro tio, ke la vorto "Nepalo" origine signifis nur la Valon de Katmanduo [2]. Post la venko de la valo fare de la gurkoj, la signifo de la nomo "Nepalo" plivastiĝis al la tuta, nove unuigita lando.
Do la lingvon de la loĝantoj de la Valo de Katmanduo, la nevaroj, oni nomis "la nepalolingvo". Sed post la translokigo de la ĉefurbo de la gurkoj al Katmanduo, la gurka lingvo iĝis la ŝtata lingvo de la nova lando kaj eknomiĝis "la nepala lingvo."
Malgraŭ la similaj nomoj, la nepalolingvo kaj la nepala lingvo estas apartaj lingvoj.
La lingvo de la praloĝantaro de la Katmandua Valo nomiĝas aŭ la nepalolingvo (pro la nomo de la Valo), aŭ la nepalbasa lingvo (pro ties nomo en la ŝtata lingvo, nepale नेपालभाषा), aŭ la nevara lingvo (pro la nomo de ties parolantoj, la nevaroj). Ĝi estas ano de la ĉinotibeta lingvaro.
La nepala lingvo estas kaj la plej granda kaj la ŝtata lingvo de la lando Nepalo. Ĝi estas ano de la hindirana grupo de la hindeŭropaj lingvoj.
Kvankam la du lingvoj apartenas al malsamaj lingvaj familioj, post jarcentoj de kontakto la du lingvoj kunhavas gravan korpuson de komuna vorttrezoro. Ambaŭ lingvoj havas oficialan statuson en Katmanduo.
Historio
[redakti | redakti fonton]La nepalbasa estis la oficiala kaj administracia lingvo de Nepalo sub la dinastio Malla de la 14-a ĝis la 18-a jarcentoj, kiam la gurkoj gvidataj de Prithivî Nârâyan Shâh invadis la Katmanduan valon.
Sub la regado de Rânâ-popolo ĝis 1950, la nepalbasa estis malpermesita kaj eĉ nun ĝi konstante malfortiĝas. Tamen ĉi tiu lingvo ankoraŭ estas parolata en la ŝtato Sikimo (Barato) kaj en Darĵiling (nordokcidenta Bengalio), samkiel en la ĉina distrikto Njalam ( 聂拉木县 - Nyalam Xi'an).
De la frua 20-a jarcento ĝis demokratiigo de la lando en 2006, la nevara lingvo suferis de oficiala subpremado[3] kaj verkado en la lingvo estis malpermesita, samkiel ĝia iama skribo (nepal lipi) [4].
De 1952 al 1991, la procento de nevarparolantoj en la Kathmandua Valo fals de 75% al 44%[5] kaj hodiaŭ (2021) la nevara kulturo kaj lingvo estas minacataj[6]. UNESKO enlistigis la lingvon kiel "sendube endanĝerigita"[7].
Literaturo
[redakti | redakti fonton]- Jayaprakash Malla
- Sukraraj Shastri
- Siddhicharan Shrestha
- Dhooswan Sayami
- Basu Pasa
- Durga Lal Shrestha
Siddhidas Mahaju kaj Chittadhar Hridaya estas du renomaj poetoj.
Klasifiko
[redakti | redakti fonton]La nepalbasa lingvo apartenas al la tibetobirma grupo sub la ĉinotibeta lingvaro. La tibeta lingvo havis gravan influon sur ĉi tiu lingvo pro jarcentoj da komercaj rilatoj kun Tibeto.
| Nepalbasa lingvo | Esperanto |
|---|---|
| Jewjalpa | Saluton |
| Chhigu na chu kha? | Kio estas via nomo? |
| Jigu ne _____ b | Mia nomo estas |
Klasika nevara lingvo
[redakti | redakti fonton]La klasika nevara lingvo estas la nomo por la literatura formo de la lingvo. Ĝi ne plu estas parolata aŭ skribata, sed ĝi estas studobjekto por historiistoj kaj filologoj.
Skribsistemoj
[redakti | redakti fonton]La nepalobasa lingvo estas skribita helpe de diversaj alfabetoj/skriboj, de kiuj la ĉefaj estas la skriboj brahmia, golmola, ranjana, la praĉalita kaj ĉefe la nagaria skribo (devanagari) kiu estas la nuntempe plej uzata alfabeto por tiu lingvo, Ĉiuj ĉi tiuj skriboj estas skribataj de maldekstre dekstren.
La brahmia skribo estas la plej malnova kaj ĉiuj aliaj skriboj devenas de ĝi. Devanagari aŭ la nagaria skribo estas nuntempe la plej uzata skribo, ĉar ĝi estas la oficiala alfabeto uzata nuntempe en Nepalo, kaj ankaŭ uzata en la najbara Barato. La ranjana alfabeto, aliflanke, estis la plej uzata en la pratempo, kaj hodiaŭ spertas revigliĝon pere de studoj kaj esploroj en Nepalo. La praĉalita alfabeto, simila al devanagari, daŭre estas uzata, dum la brahmia kaj golmola alfabetoj nun estas tre raraj.
Terminologio
[redakti | redakti fonton]La nevara lingvo velkis, ĉar la ŝtato elektis la gorkalan (gorkhali) kiel la nacia nepala lingvo, konata sub la nomo 'nepalia lingvo'. En la 1920-aj jaroj, la nomo de la lingvo sciita kiel Khas Kura, Gorkhali aŭ Parbatiya estis ŝanĝita al nepalia lingvo.
La 8-an de septembro 1995, sekve de jaroj da lobiado por uzi la malnovan nomon, la registaro decidis ke la nomo Nepalo Bhasa devus esti uzata anstataŭ nevara[8]. Tamen, la Centra Buroo pri Statistiko de Nepamo ne aplikas tion[9].
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ (en) Maharjan, Resha (2018). The Journey of Nepal Bhasa: From Decline to Revitalization (M.Phil. thesis). UIT The Arctic University of Norway.
- ↑ https://theconversation.com/the-history-of-kathmandu-valley-as-told-by-its-architecture-41103
- ↑ (en) Tumbahang, Govinda Bahadur (2010). "Marginalization of Indigenous Languages of Nepal" (PDF). Contributions to Nepalese Studies. 37 (1): 73–74.
- ↑ (en) Tuladhar, Prem Shanti (2000). Nepal Bhasa Sahityaya Itihas: The History of Nepalbhasa Literature. Katmanduo: Nepal Bhasa Akademio. ISBN 99933-56-00-X, paĝo 14.
- ↑ (en) Malla, Kamal P. "The Occupation of the Kathmandu Valley and its Fallout". paĝo 3, arkivita de la originalo (PDF), la 8-an de januaro 2016.
- ↑ (en) Grandin, Ingemar. "Between the market and Comrade Mao: Newar cultural activism and ethnic/political movements (Nepal)" (PDF).
- ↑ (en) "UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger".
- ↑ (en) "It's Nepal Bhasa", The Rising Nepal, la 9-an de septembro 1995.
- ↑ (en) "Major highlights" (PDF). Central Bureau of Statistics, arkivita de la originalo (PDF), la 17-an de julio 2013.
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]- Nevaroj
- Nepalia lingvo, nacia lingvo de Nepalo.
Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- Nevara-nepalia-angla vortaro