Lubawa

Lubawa
Blazono
urba komunumo
DMS
Mapo
Genitivo de la nomo	Lubawy
Provinco	Varmio-Mazurio
Distrikto	Distrikto Iławski
Komunumo	Komunumo Lubawa
Speco de komunumo	Urba
Urba komunumo	Jes
Fondita en	1216
Urborajtoj	1260 ?
Koordinatoj	53° 18′ N, 19° 27′ O (mapo)53.319.45Koordinatoj: 53° 18′ N, 19° 27′ O (mapo)
Alto super la marnivelo	145 m
Areo	16,84 km²
Loĝantaro	9251 (en 2004)
Loĝdenso	549,3 loĝ./km²
Poŝtkodo	14-260
Telefona antaŭkodo	89
Aŭtokodo	NIL
TERYT	6283507021
Estro	Edmund Antoni Standara
Titolo de estro	Urbestro
Adreso de estraro	ul. Rzepnikowskiego 9a
Retpoŝto de estraro	urzad-miasta@lubawa.pl
Poŝtkodo de estraro	14-260
Telefono de estraro	89 645-33-35
Fakso de estraro	89 645-25-58
Komunuma retejo	http://www.lubawa.pl
Domajno	lubawa.pl
v • d • r

Lubawa (germane: Löbau in Westpreußen, prapruse: Lūbawa) estas urbo en Varmio-Mazurio en Pollando.

Ĝi apartenas al komunumo Lubawa en distrikto Iławski.

La nomo Lubawa (germane: Löbau in Westpreußen) devenas probable de la nomo de unu el la regantoj de la praprusoj en la burgo kiu esti antaŭe sur la loko de hodiaŭa urbo Lubawa. Być może nazwa ta nawiązuje do imienia Lubwe. Miasto zostało założone na obszarze osadnictwa gento de la praprusoj Sasinoj (vidu la apudan mapon), przez który przebiegały dwa szlaki handlowe. Unu gvidas al la Balta Maro, kaj la dua tra la Volinio al la Nigra Maro. Pierwsza zachowana wzmianka o istniejącym na tym terenie grodzie pruskim pochodzi z 1216 roku. Tiuj terenoj nomata estas en la buleo de la papo Inocento la 3-a la "tero de Lubawa". Granice tego terenu powiększały się wraz z postępującym rozwojem akcji chrystianizacyjnej. Od 1257 roku Lubawa i okolice przeszły na własność biskupów chełmińskich i stała się centrum administracyjnym znacznego kompleksu dóbr biskupich. La episkopoj konstruis en Lunbawa belegan kastelon kiel ilian rezidejon (vidu la foton de nunaj ruinoj). W 1260 roku miejscowość była już znacznym centrum o charakterze miejskim i obronnym. W roku 1269 Lubawa została zburzona w czasie najazdów Prusów z plemienia Sudowów. Dzięki wysiłkowi mieszkańców dość szybko ją odbudowano. Doceniając ten trud biskup chełmiński Herman (1303-1311) wydał przywilej lokacyjny dla Lubawy. Po 1326 roku Lubawa rozwijała się w oparciu o zasady laŭ leĝo de Chełmno, tworząc stopniowo organ samorządowy, czyli radę miejską. En la jaro 1440 la urbo aliĝis al la Prusia Konfederacio kiu batalis kontraŭ la Teŭtona Ordeno. De la Pactraktato en Toruno subskribita inter la Krono de la Regno de Pollando kaj la Teŭtona Ordeno en la jaro 1466, Lubawa kun la ĉirkaŭaĵo apartenis al Pollando ĝis la jaro 1772, tio estas la unua dispartigo de Pollando-Litovio (vidu la apudan mapon).

(la artikolo de esperantisto Mariusz Borysiewicz, la doktoriĝ-kandidato en Pomeria Akademio en Slupsko / Słupsk, kaj publikigita ĉi tie laŭ lia peto kaj permeso)

De la jaro 1466 ĝis la jaro 1772 Lubawa troviĝis en la lomoj e Pollando. Na ten okres przypada najszybszy rozkwit miasta. Szczególnie dobrze rozwinął się handel i rzemiosło. W kolejnych latach miasto przeszło pod panowanie Królestwa Prus. Pożary, epidemia dżumy, która nawiedziła Lubawę na początku XVIII wieku, oraz przerwanie kontaktów handlowych z Polską po 1772 roku doprowadziło do zapaści gospodarczej i spadku znaczenia miasta. W 1774 roku w Lubawie ulokowany został garnizon pruski. Jednocześnie nowe władze rozpoczęły akcję kolonizacyjną, ściągając na ziemię lubawską osadników niemieckich, w znacznej mierze wyznania ewangelickiego. Pomimo napływu dużej liczby ludności niemieckiej okoliczne tereny zachowały swój polski charakter. W mieście umacniały się tendencje patriotyczne. En la episkopa kastelo en Lubawa, dum la jaroj 1535-1539, kvarfoje restai en la urbo pola astronomo Nikolao Koperniko (1473-1543) (vidu la apudan pentraĵon). Lubawa zasłynęła nie tylko z tego, że przebywał w niej słynny astronom, ale także z Biblio de Gutenberg (vidu la du apudj fotoj de la biblio). Zakupił ją dla zamku biskupów chełmińskich biskup Mikołaj Chrapicki. Niestety na początku XIX wieku, po zmianie granic biskupstwa, biblia została wraz ze stolicą diecezji przeniesiona do Pelplin. W drugiej połowie XVIII wieku w mieście wybudowano sinagogo, która uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej. La sama sorto trais la du judaj tombejoj, kiuj estis malfermitaj fine de la sama jarcento.

(la artikolo de esperantisto Mariusz Borysiewicz, la doktoriĝ-kandidato en Pomeria Akademio en Slupsko / Słupsk, kaj publikigita ĉi tie laŭ lia peto kaj permeso)

Komence de la 19a jc okazis la ekonomia regreso kaj ĝia pligrandigo pro la Napoleonaj militoj kaj pro la restado de la franca korpuso, ĉirkaŭ 40 mil da soldatoj (vidu la apudan mapon). Pobyt wojska, nakładane kontrybucje i samowola francuskich żołnierzy wyniszczyły Lubawę. W 1818 roku miasto stało się siedzibą władz powiatowych, co sprawiło, że Lubawa zaczęła powoli odzyskiwać pozycję lokalnego centrum rzemieślniczo-handlowego. Dodatkowo miasto pełniło funkcje ośrodka usługowego dla rolnictwa. W drugiej połowie XIX wieku Lubawa i okoliczne tereny stały się znaczącym ośrodkiem polskiego ruchu narodowego na ziemiach pruskich. Laŭ la decidoj de la Traktato de Versajlo (1919) la distrikto Lubawski revenis al Pollando (vidu la apudan mapon). Dnia 19 stycznia 1920 roku do Lubawy wkroczyły entuzjastycznie witane oddziały polskie armii generała Józef Haller (1873-1960). Rozpoczął się nowy okres w dziejach miasta, w którym Lubawa utrzymała nadal swój charakter zaplecza usługowego dla rolnictwa. Okupacja hitlerowska przyniosła wzmożoną eksterminację ludności polskiej i żydowskiej. Na terenie Lubawy zlokalizowany był obóz karny dla nieletnich. Natomiast 21 stycznia 1945 roku do Lubawy wkroczyły oddziały Ruĝa Armeo, które doprowadziły do katastrofalnych zniszczeń. Miasto utraciło niemal 80% wszystkich budynków mieszkalnych. Malgraŭ la grandaj detruoj, la savitaj objektoj de la sakrala arkitekturo estas nun la fiero de la urbo Lubawa.

(la artikolo de esperantisto Mariusz Borysiewicz, la doktoriĝ-kandidato en Pomeria Akademio en Slupsko / Słupsk, kaj publikigita ĉi tie laŭ lia peto kaj permeso)

Bibliografio:

Stanisław Archemczyk (2010): Historia Warmii i Mazur, tom 1. Pradzieje - 1772 rok, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn.

Stanisław Archemczyk (2011): Historia Warmii i Mazur, tom 2. Lata 1772-2010, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn.

Jan Andrzej Choroszy (1995): Cmentarze żydowskie. Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław.

Mieczysław Hoffmann, Jerzy Sikorski (1971): Iława i okolice,Wojewódzki Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki, Olsztyn.

Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis (2001): Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany,Agencja Fotograficzno-Wydawnicza Mazury, Olsztyn.

Antoni Liedtke (1994): Zarys dziejów diecezji chełmińskiej do 1945 roku, Wydawnictwo Diecezjalne, Pelplin.

Gustav Liek (1893):Die Stadt Löbau in Westpreussen mit Berücksichtigung des Landes Löbau,Im Verlage des Historischen Vereins,Marienwerder.

Wiesław Niesiobędzki (2006): Powiat iławski. Dzieje miast i wsi. Szkice historyczne od czasów krzyżackich do 1945 roku, Lokalna Organizacja Turystyczna Pojezierza Iławskiego i Dorzecza Drwęcy, Iława.

Wiesław Niesiobędzki (2008): Powiat iławski. Dzieje, zabytki, pejzaż i kultura,Zakład Poligraficzny Algraf, Iława.

Piotr Nitecki (2000): Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965-1999. Słownik biograficzny, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.

Zbigniew Nowak (1994): Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, tom 2, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk.

Stanisław Wojciech Okoniewski (1928): Diecezja Chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Nakładem Kurii Biskupiej, Pelplin.

Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski (1884): Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom 5, Nakładem Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, Warszawa.

• Antoni Lendzion (nask. la 10an de julio 1888 en Sampława apud Lubawa, mortis la 22an de marto 1940 en germana ekstermejo (koncentrejo) (Stutthof (KL)) – pola politika aganto Libera Urbo Gdasko / Libera Urbo Dancigo, parlamentano al Volkstag (t.e. Libera Urbo Gdasko / Libera Urbo Dancigo) - la Parlamento de la (1928–1933 kaj 1935–1939), vicprezidanto kaj la ano de la Ĉefa Estraro de la Komunumo de Poloj en Libera Urbo Gdasko (1928–1939). Li estis la patro de Leon Lendzion.

• Janusz Stanisław Pasierb (legu: Januŝo Stanislao Pasjerb) (1929 en Lubawa - 1993 en Pelplin), katolika pastro, profesoro, historiisto, poeto, eseisto kaj fakulo pri la arto kaj kulturo, vidu la apudan foton.