Elbląg

Elbląg, esperante Elblongo
germane: Elbing
Flago	Blazono
eksterdistrikta urbo en Pollando • urbo • Hansa urbo • urbego • historia reĝa urbo de Pollando-Litovio
Ĝemelurboj Compiègne • Kaliningrado • Baltijsk • Barßel • Leer • Druskininkai • Navahrudak • Ternopilo • Coquimbo • Baoji • Tajnan • Nowy Sącz • Trowbridge • Liepāja • Hîncești vd
DMS
Mapo
Genitivo de la nomo	Elbląga
Provinco	Varmio-Mazurio
Distrikto-rajta	Jes
Distrikto	Elbląg
Komunumo	Komunumo Elbląg
Speco de komunumo	Urba
Fondita en	1237
Urborajtoj	8.03.1246
Koordinatoj	54° 6′ N, 19° 24′ O (mapo)54.09444444444419.404166666667Koordinatoj: 54° 6′ N, 19° 24′ O (mapo)
Areo	80 km²
Loĝantaro	115220 (en 2021)
Loĝdenso	1 443 loĝ./km²
Poŝtkodo	od 82-300 do 82-315
Telefona antaŭkodo	55
Aŭtokodo	NE
Estro	Jerzy Wilk (Georgo Wilk)
Titolo de estro	Urbestro
Nomo de estraro	Urba Konsilantaro de Elblongo
Adreso de estraro	ul. Łączności 1
Retpoŝto de estraro	prezydent@elblag.com.pl
Poŝtkodo de estraro	82-300
Telefono de estraro	(+48) 55 239 3000
Fakso de estraro	(+48) 55 235 3555
Poŝto de estraro	umelblag@elblag.com.pl
Komunuma retejo	http://www.umelblag.pl
v • d • r

Elbląg (esperante: Elblongo; prapruse Elbings; latine Elbinga, Elbingus; germane Elbing; ruse Эльблонг) estas urbo en nuna Pollando. Ĝi situas en la Varmio-Mazuria Vojevodio, estas la sidejo de la distrikto Elbląg kaj de la vilaĝa komunumo Elbląg, sed la urbo mem estas aparta de la distrikto Elbląg kaj la vilaĝa komunumo Elbląg. Fine de 2021 en la urbo vivis 115 220 loĝantoj. De la jaro 1992 Elbląg estas la sidejo de la Elblonga Diocezo.

Ĝi estis fondita kiel germana urbo Elbing en la jaro 1237, kaj havas urborajtojn ekde la jaro 1246. Tiel ĝi estas la plej malnova urbo en la nuna provinco kaj apartenas al la plej malnovaj urboj en la areo de nuntempa Pollando post 1945. La urbo havis la rajton aktive partopreni dum la elektado de la polaj reĝoj. La urbo estas la plej malalte lokita super la marnivelo (apude de la urbo estas la rekorda depresio en Pollando t.e. -1,8 m sub la marnivelo) kaj situas ĉe la elfluo de nun nomata Elbląg al la Vistula Laguno.

Ĝis la jaro 1945 la urbo estis parto de Orienta Prusio kaj apartenis al Germanio. Dum la Mezepoko la urbo apartenis al la komerca Hansa Ligo.

La unuaj homaj spuroj en la ĉirkaŭaĵo de la hodiaŭa Elblongo devenas de la 9-a aŭ 8-a jarmilo a.K., do ĉe la fino de paleolitiko, t.e. de la malnova ŝtonepoko. Oni trovis ĉi tie la silikaj sagpintoj (vidu al apudan foton), karakterizaj al la Svidera kulturo (vidu la apudan mapon). Ĉirkaŭ la 7-a kaj 6-a jarcentoj a.K., post la ŝanĝo de la klimato, la tiama loka homaro pro la migrado de rangiferoj migris al nordo de Eŭropo, kaj el la norda Eŭropo kaj okcidenta Siberio venis tien la homaro de la Kunda kulturo. Poste dum neolitiko regis tie la homaro de la funelpokalkulturo. La plej grandaj ŝanĝoj estis ligitaj kun la spertoj en ter-kulturado kaj bredado de bestoj. Al tiuj terenoj venis i.a. homaro de la tn. kulturo de globaj amforoj (vidu la foton). Ĉirkaŭ duone de tria jarmilo a.K. aperas tie la homaro de la ŝnurceramika kulturo.

La bronza epoko, daŭranta de la jaroj -1700 ĝis -650, estas ligita, speciale de sia komenco, ĝis la jaro -1100, kun la klara regreso de de la disvolvo de setlado sur tiuj terenoj, kun la signifa malgrandiĝo de la homaro kaj la dispelo de la ĝisnunaj setlejoj. Ĉirkaŭ -1000 sur la apudaj terenoj aperis ne multaj setlejoj de la grupo de Varmio-Mazurio en la luzacia kulturo (vidu la supran mapon). La vigliĝo de la setlado okazis nur dum la frua fera epoko (jaroj -650 ĝis -125). Sur la bazo de la luzacia kulturo kreiĝis la pomeria kulturo kaj kulturo de tumultoj okcidentbaltiaj (vidu la apudan mapon). Tiam plimulto de la setlejoj oni konstruis ĉe la riveroj kaj akvejoj, ekzemple la Lago Druzno kaj la Vistula Laguno. Krom la agrikulturo, bredado kaj fiŝkaptado en la mastumado dum tiu periodo, ankaŭ gravis la metio, ĉefe potfarado, fandado, forĝado, kaj ankaŭ prilaboro de ligno, sukceno kaj ŝtono.

La nomo Elbing (poste poligita al formo Elbląg) devenas de la rivero Ilfing (la hodiaŭa rivero Elbląg), nomis ĝin la vojaĝanto kaj komercisto Wulfstan el „Haedum“ (Haithabu) en la jaro 890. La urbo ricevis la nomon Elbing ĝuste de la nomo de rivero en la unua duono de la 13-a jc. La unua setlejo estis de la printempo de la jaro 1237 sur la malgranda insulo ĉe la elfluo de la rivero Ilfing. Konstruis ĝin la kavaliroj de la Teŭtona Ordeno sub gvido de Hermann von Balk. En la jaro 1240, kiam la fortikaĵo jam estis detruita fare de praprusoj Pogezanoj (vidu la apudan mapon), teŭtonoj konstruis la defend-kastelon sur la tereno de la nuna urbo. Ĉirkaŭ la kastelo aperis la komerca setlejo. En la jaro 1246 Elbing ricevis la urborajtojn laŭ leĝo de Lubeko. Tiam en la urbo estis la landa sidejo de Grandaj majstroj de la Teŭtona Ordeno. Al la urbo la teŭtonaj kavaliroj invitis la germanajn kolonianojn kaj de tie teŭtonoj komencis militon kun la loĝantaj tie en proksimeco la praprusoj. Dum la unuaj 70 jaroj Elbing estis la plej grava centro de la urba vivo en la tiama ŝtato de la Teŭtona Ordeno kaj la nura mara haveno kaj militbazo de la organizata teŭtona ŝtato.

Ĝis la jaro 1309 Elbing plenumis la rolon de administracia centro de la ŝtato de Teŭtona Ordeno kaj estis tie la loko de teŭtona kapitulo (parlamento). La bazo por la disvolvo de la urbo estis la mara komerco, venadis tiel ne nur la varoj, sed ankaŭ la kolonianoj el diversaj landoj. En Elblongo setligadis la meklenburgianoj, lubekanoj, nederlandanoj, amase alvenadis ankaŭ vestfalianoj, kaj malpli amase saksianoj, angloj, francoj kaj skotoj. Elblongo apartenis al la Hansa Ligo (vidu la apudan mapon). La komercistoj de Elblongo estis aktivaj en la kantor-urbo Bruĝo kaj decidis pri la akceptado al la Hansa Ligo de novaj urboj. De la fino de la 14-a jc Elblongo iom post iom perdadis la gravecon por Dancigo, kiu poste tut-prenis la komercon de pola greno en Eŭropo. En la jaro 1440 ĝuste en Elbing kaj Marienwerder (nun pole Kwidzyn) kreiĝis Prusa Konfederacio aŭ Prusia Konfederacio (en germana Preußischer Bund) estis organizo formita la 21-an de februaro 1440 ĉe Marienwerder de grupo de 53 nobeloj kaj ekleziuloj kaj 19 urboj en Prusio, por kontraŭi la maljustecon ĉe la Teŭtonaj Kavaliroj. Ĝi estis bazita sur la modelo de simila organizo, nome la Lacerta Unio establita en 1397 de nobeloj el Chełmno.

En 1454, la estro de la Prusa Konfederacio, nome Johannes von Baysen, formale petis al la reĝo Kazimiro la 4-a, aligi Prusion en la Regno de Pollando kiel feŭdo. Tio markis la ekon de la Dektrijara Milito inter la Ordena Ŝtato kaj Pollando, kun la prusiaj urboj financante la militajn kostojn de tiu lasta. Laŭ la dua Traktato de Toruno tio estis la fino de la Dektrijara Milito en la jaro 1466 kaj Elblongo ekestis en la limoj de Pollando (vidu la apudan mapon) kaj tio daŭris 300 jaroj t.e. ĝis la jaro 1772, tiam okazis la unua dispartigo de Pollando fare de imperioj de Prusio, Rusio kaj Aŭstrio.

Dum la 16-a kaj la 17-a jarcentoj estis la tempo de disvolvo de la urbo kaj la mara komerco ligita kun la milito de pola reĝo Stefano Báthori kun la ribeligita Dancigo. La tuta pola eksporto kaj importo okazadis tiam pere de la haveno en Elblongo ĝis la interkonsento de pola reĝo kun la urbanoj de Dancigo. Dum la sveda-pola milito nomata Sveda diluvo (vidu la apudan mapon) la sveda armeo ekokupis Elblongon la 22-an de decembro 1655. La detruoj dum la sveda okupado dum la jaroj 1656-1660 haltiĝis disvolvon, krome aperis epidemioj malgrandigis la nombron de la urbo. Dum la Granda Nordia Milito (1700-1721) (vidu la apudan mapon) la urbon okupadis laŭvice taĉmentoj svedaj (1703-1710), rusaj (1710-1712) kaj saksiaj (1712). La sekva ĉeesto en la urbo de fremdaj taĉmentoj draste reduktis la urban kason. La falinta kaj ruiniĝita urbo estis facila akiraĵo de Prusio. En la jaro 1772, okazis la unua dispartigo de Pollando kaj Elblongo ekestis en la aneksitaj terenoj fare de Prusio. La urbo Elblongo perdis la ĝisnunajn privilegiojn kaj iĝis marĝena nur distrikta urbo.

De la jaro 1815 ĝis 1920 Elblongo apartenis al la Danciga Administra Distriktaro en la prusia provinco Okcidenta Prusio. Komence de la 19-a jc la urbo plenumis nur malgrandan rolon kiel la riverhaveno en la loka komerco. Elbing serĉis novajn vojojn de la ekonomia disvolvo kaj iom post iom tio sukcesis kiel ekonomia-, administra kaj milit-centro. Jam en la dua duono de la 19-a jarcento, kron Szczecin, la urbo fariĝis forta prusia centro de la metal-industrio. Dosvolviĝis la industrio: teksista, farbista, vitrista kaj ŝipfareja. Estis establigitaj pluraj entreprenoj agrikultur-konsumaj, tabak-, sapo-, kolz-oleo-, kaj tuber-amel-entreprenoj. La dungado de infanoj, trolonga labortago kaj mizeraj slajroj rezultis la revoluciaj tendencoj en la urbo. Ĝis la eksplodo de la Unua Mondmilito okazadis en la urbo strikoj. Tamen la disvolvon de la urbo rompis la monda ekonomia krizo en la jaro 1918.

Sekve de la decidoj de la Traktato de Versajlo el la jaro 1919 Elbing restis en la limoj de Germanio, sed en la provinco Orienta Prusio (vidu la apudajn mapojn). Dum la tridekaj jaroj de la 20-a jc okazis la denova disvolvo de la industrio sur la tereno de la urbo. la urbo fariĝis unu el la plej grandaj garnizonaj urboj en la Tria Regno. En diversaj partoj de la urbo oni konstruis kazernojn por artilerio, kavalerio, por la inĝenieraj taĉmentoj kaj por la infanterio. Estis en la urbo konsulejoj de Svedio, Svislando kaj Pollando. Dum la Dua Mondmilito la socia kaj ekonomia vivo de la urbo estis subordigita por la milit-bezonoj. De marto 1940 estis tie la germana ekstermejo (koncentrejo) en 'Stutthof. La unuaj taĉmentoj de Ruĝa Armeo proksimiĝis al Elblongo la 23-an de januaro 1945. Finfine la Ruĝa Armeo kaptis la urbon la 10-an de februaro 1945. La bataloj dum januaro kaj februaro multe detuigis la urbon. Post la kapto de la urbo fare de la Ruĝa Armeo la maŝinoj el la lokaj fabrikoj estis fortransportitaj al fora interno de Sovetunio.

La 19-n de majo 1945 okazis la transdono de potenco al la urbaj civilaj komunistaj aŭtoritatoj de la manoj de Ruĝa Armeo. De tiam Elblongo estas en la limoj de Pollando. La prioritato de la civilaj komunistaj aŭtoritatoj estis plifortigo de pola karaktero kaj identeco de la urbo, tiam ankaŭ estis kontinuata la deporto de la resto de germanoj (plimulto fuĝis kiam proksimiĝadis la Ruĝa Armeo) kaj tio okazadis laŭ la decidoj de Potsdama Interkonsento. Post la transpreno de la potenco fare de polaj komunistoj sufiĉe rapide disvolviĝis la industrio. Ĝis hodiaŭ funkcias la entreprenoj kiuj produktas la vapor- kaj gas-turbinoj, la entrepreno produktanta la ŝtal-konstruaĵoj kaj entreprenoj kiuj prilaboras la metalojn. Funkcias tie la firmaoj el la branĉoj: meblaj, ledaj kaj vestaĵaj. Dum la Pola ribelo de Decembro 1970 (Decembro 1970) ankaŭ en Elblongo okazis la protestoj de la laboristoj kontraŭ la komunistoj (vidu la apudan foton). Dum la jaroj 1975-1999 estis la sidejo de Vojevodio en Elblongo. Poste la urbo ekestis en la Varmia-Mazuria Provinco (vidu la apudan mapon). Nun la urbo aktivas en la Eŭropregiono "Baltiko" en kiu ĉeestas la ĉemaraj regionoj de Pollando (la Pomeria Provinco kaj Varmia-Mazuria Provinco), Rusio (la Kaliningrada provinco), Svedio (la provincoj: Blekinge län, Kalmar län kaj Kronobergs län), Litovio (la Distrikto Klaipėda) kaj Danio (la insulo Bornholm) (vidu la apudan mapon).^[2]

Bibliografio:

• Janusz Bieszk (2010): Zamki państwa krzyżackiego w Polsce (La kasteloj de la Teŭtona Ŝtato (Teŭtona Ordeno), eld. Bellona, Varsovio.
• Marek Gedl (1985): Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Europie (La bronza epoko kaj la frua fera epoko, eld. de Jagelona Universitato, Krakovo.
• Stanisław Gierszewski, Andrzej Groth, Antoni Czacharowski (1993-2005): Historia Elbląga (Historio de Elblongo), vol. 1-5, eld. Marpress, Gdansko.
• Stanisław Gierszewski (1988): Elbląg. Przeszłość i teraźniejszość (La pasinteco kaj nuntempo), Wydawnictwo Morskie (La Mara Eldonejo), Gdansko.
• Eugen Gustav Kerstan (1967): Die Geschichte des Landkreises Elbing (La historio de distrikto Elblongo), Elbinger Nachrichten (La Elblongaj Informoj) , Oldenstadt.
• Gerard Labuda (1961): Źródła skandynawskie i anglosaskie do dziejów Słowiańszczyzny (La skandinaviaj kaj anglosksiaj fontoj pri la historio de Slavaj Landoj), Państwowe Wydawnictwo Naukowe (La Ŝtata Scienca Eldonejo), Varsovio.
• Franciszek Mamuszka (1978): Elbląg i okolice (Elblongo kaj ĉirkaŭaĵoj). Informator krajoznawczy (La landkona informilo), Wydawnictwo Morskie (La Mara Eldonejo), Gdansko.
• Peter von Dusburg, Jarosław Wenta, Sławomir Wyszomirski (2011): Kronika Ziemi Pruskiej (Kroniko de Prusio)), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (La Scienca Eldonejo de la Universitato de Nikolao Koperniko, Toruno.

• Johano Amoso Komenio (vidu la apudan foton) (ĉeĥe Jan Amos Komenský); naskiĝis la 28-an de marto 1592 en Nivnice apud Uherský Brod; mortis la 15-an de novembro 1670 en Amsterdamo) estis elstara filozofo, fondinto de la moderna pedagogio ("instruisto de la nacioj") kaj ĉefa reprezentanto de la moravia kulturo en la 17-a jarcento. Dum la jaroj 1642-1646 loĝis kaj science laboris en Elblongo. Sur liaj principoj pri pedagogio ankoraŭ hodiaŭ staras la moderna lernejsistemo kaj pedagogia scienco. Li ankaŭ skribis pri la neceso kaj naturo de universala lingvo.
• Dominiko el Prusio, teologo
• Günter Merbach - (naskiĝinta la 4-an de septembro 1928 en Elbląg-Elbing, mortinta la 16-an de julio 2003 en Arnstadt) estis germana historiisto, verkisto kaj literaturscienculo.

La honoraj civitanoj:

La titoloj donitaj post la jaro 1989 (en krampoj la dato)

• Johano Paŭlo la 2-a (1999) kaj okaze aperis la monumento de Johano Paŭlo la 2-a ĉe la Katedralo de Sankta Nikolao en Elblongo (vidu la apudan foton)
• Lech Wałęsa (2011) - gvidinto de sindikato Solidarność (Solidareco) kaj Ŝtatprezidanto de Pollando (1990-95); Nobel-premio pri paco.
• Lech Baranowski (1995)
• Ryszard Tomczyk (2011)
• Marian Biskup (2007) – profesoro
• Henryk Iwaniec (2006)
• pastro Mieczysław Józefczyk (1994)
• frato Czesław Klimuszko (2004)
• generalo Bolesław Nieczuja-Ostrowski (1992)
• Mateusz Markiewicz (2009)
• Stanisław Piekarski (1994)
• Helena Pilejczyk (2002)
• Ryszard Rynkowski (2002)
• Hans G. Schrock-Opitz (1997)
• Hans-Jürgen Schuch (2003)
• Stanisław Wójcicki (1993)

• Baltijsk (Rusio)
• Baoji (Ĉinio)
• Compiègne (Francio)
• Kokimbo / Coquimbo (Ĉilio)
• Druskininkai (Litovio)
• Kenigsbergo / Kaliningrad (Rusio)
• Leer (Germanio)
• Liepāja (Latvio)
• Navahrudak (Belorusio)
• Ronneby (Svedio)
• Tajnan / Tainan (Ĉinio)
• Ternopilo / Ternopil (Ukrainio)
• Trowbridge (Britio)

La 7-an de novembro 2014 venis de Kwidzyn al urbo Elblongo dum sia turneo tra Pollando la Senata Esperanto-ekspozicio, kiu unue estis oktobre 2012 en Varsovio en la Pola Senato kaj estis organizita okaze de la 125-jara Jubileo de Esperanto kaj la Konferenco pri Esperanto en Pola Parlamento organizita de polaj parlamentanoj i.a. senatano Edmund Wittbrodt kaj fare de Pola Asocio Eŭropo - Demokratio - Esperanto (EDE-Pollando) kun financa helpo de Menato de Esperanto el Japanio Etsuo Miyoshi. La E-ekspozicio post la Senato estis prezentata en Varsovio, Malborko, Nowy Staw, Tczew, Gdynia, Pelplin, Wołów, Złotoryja, Vroclavo, Sosnowiec, Czeladź, Będzin, Lębork, Lodzo, Loviĉo, Sztum, Kwidzyn, la ekspozicion invitis al la urbo Elizabeta Szczesiul-Cieślak (la redaktorino de la gazeto por handikapuloj "Razem z Tobą" / "Kune kun Vi", la duonfilino de la mondfama loka esperantisto Stefano Tuszer (li estis blindulo, la iama vicprezidanto de LIBE, li mortis en la jaro 2002) kaj la Urbestro de Elblongo Jerzy Wilk sub kies Patroneco okazis la Ekspozicio kaj la lokaj esperantistoj. La vernisaĝo okazis la 24-an de novembro 2014 kaj ĝi estis ligita kun la oficiala inaŭguro de la Skvaro de Ludoviko Zamenhof (la unua ZEO en Elblongo, vidu la supran foton) proksime de la nova Urbodomo, ĉio okazis kun la ĉeesto de la Aŭtoritatoj de la Urbo, la lokaj filio de la Radio Olsztyn kaj la gazetaro kaj la ekspozicio daŭris ĝis la 12-a de decembro 2014, la E-ekspozicio okazis en la ejoj de la Malnovurba Urbodomo en Elblongo-vidu la apudan foton(^[3],^[4],^[5]).

(Jen ligilo al la urboplana portalo de la urbo Elblongo^[6] , kie vi povas trovi la unuan ZEOon t.e. la Skvaron de Ludoviko Zamenhof, la foto de la skvaro estas supre en la artikolo).

La vernisaĝo okazis en la ekspoziciejo de la Malnova Urbodomo ĉe la Katedralo en la historia, malnova kvartalo de la urbo (vidu la apudan foton), krome en la Urbodomo okazis la rapida kurso "Esperanto dum 5 tagoj" gvidata de Eduardo Kozyra el Malborko, la vic-prezidanto de Pola Asocio Eŭropo - Demokratio - Esperanto (EDE-Pollando) kaj kunordiganto de la ekspozicio, dum la komenco de la kurso la 25-an de novembro 2014 estis prezentita la monologo "Doktoro Esperanto" de Mario Migliucci en la traduko al la pola de Roman Dobrzyński.

De Elblongo la Senata E-Ekspozicio ekveturis al Slupsko ĉar estis invitita de Urbestro de Slupsko Robert Biedroń kaj doktoriĝ-kandidato en Pomeria Akademio Mariusz Borysiewicz.

• 
  La rekonstruitaj brikdomoj de la Malnova Urbo
• 
  La Katedralo de Sankta Nikolao
• 
  La Malnova Urboplaco
• 
  La gimnazio n-ro 5 (de la jaro 1920) ĉe la strato Agrykola
• 
  La Parko de Michał Kajka
• 
  La rekonstruitaj malnovaj brikdomoj (fakte nur de la originalaj fundamentoj) en Malnova Urbo
• 
  La rekonstruado de la malnovaj brikdomoj (fakte nur de la originalaj fundamentoj) en Malnova Urbo
• 
  La brikdomo en la novgotiko-stilo

• Tramtransporto en Elbląg

• Oficiala retejo (pole)