Sycylia

Sycylia

region
Herb Flaga
Hymn: Madreterra
Państwo	Włochy
Siedziba	Palermo
Prezydent	Renato Schifani
Powierzchnia	25 832 km²[1]
Populacja (01.01.2023) • liczba ludności	4 802 016
• gęstość	186 os./km²
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba prowincji	9
Liczba gmin	391
Położenie na mapie Włoch
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Sycylia^[2] (łac. Sicilia, wł. Sicilia) – największa wyspa na Morzu Śródziemnym (ponad 25 tys. km²), położona we Włoszech na południe od Półwyspu Apenińskiego, od którego oddziela ją wąska Cieśnina Mesyńska. Od południa oddzielona Cieśniną Maltańską od Malty.

Razem z Wyspami Liparyjskimi, Egadami, Wyspami Pelagijskimi i Pantellerią tworzy od 1946 roku specjalny region autonomiczny (o powierzchni 25,7 tys. km² i 5,1 mln ludności) ze stolicą w Palermo.

Najwyższym wzniesieniem na wyspie jest Etna (3323 m n.p.m.) – najwyższy aktywny wulkan na terenie Europy.

Starożytni Grecy nazywali wyspę Trinakrią (Τρινακρία), co było nawiązaniem do jej trójkątnego kształtu (τρεῖςἄκρα, od τρεῖ „trzy” i ἄκρα „cypel”)^[3] , wyznaczanego przez trzy cyple: Capo Peloro na północnym wschodzie, Capo Boeo na północnym zachodzie i Capo Passero(inne języki) na południowym wschodzie^[4] . Starożytni Rzymianie nazywali wyspę Triquetra^[4] .

Łacińska nazwa Sicilia pochodzi od nazwy zamieszkujących wschodnią część wyspy Sykulów (Siculli)^[5] .

Sycylia położona jest w środkowej części Morza Śródziemnego, pomiędzy Morzem Tyrreńskim a Morzem Jońskim, od kontynentalnej części Włoch oddzielona jest Cieśniną Mesyńską (o szerokości 3 km na północy i 16 km na południu^[5] ), a od Afryki Cieśniną Sycylijską o szerokości 148 km^[6] . Z powierzchnią 25,7 tys. km² jest to największa wyspa na Morzu Śródziemnym^[6] .

Wyspa leży na południu Włoch i wraz z Egadami, Wyspami Liparyjskimi, Wyspami Pelagijskimi i Pantellerią tworzy specjalny region autonomiczny ze stolicą w Palermo^[5] .

Region Sycylii podzielony jest na dziewięć prowincji^[7][8] :

     Prowincje miejskie

Nazwa włoska[9]	Skrót[a]	Nazwa polska[10][b]	Mieszkańcy[11][c]	Powierzchnia [km²][8] [12]	Liczba gmin[8]
Agrigento	AG		412 472	3052,82	43
Caltanissetta	CL		248 699	2138,47	22
Catania	CT	Katania	1 071 914	3573,51	58
Enna	EN		154 721	2574,67	20
Messina	ME	Mesyna	598 811	3266,07	108
Palermo	PA		1 200 957	5009,21	82
Ragusa	RG		317 136	1623,91	12
Siracusa	SR	Syrakuzy	383 738	2124,19	21
Trapani	TP		413 568	2469,70	25
Razem Sycylia			4 802 016	25832,4	391

Wyspa zbudowana jest przede wszystkim z wapieni i piaskowców, przy czym na północnym wschodzie występują także gnejsy i łupki krystaliczne^[6] .

Przeważają tereny górzyste (górskie zajmują 24,4% powierzchni a pagórkowate 61,4%^[4] ) i wyspa odznacza się intensywną aktywnością sejsmiczną i wulkaniczną^[5] . Masywy górskie biegną ze wschodu na zachodu na północy wyspy i podzielone są na trzy odrębne pasma^[4] :

• Góry Pelorytańskie – z najwyższym szczytem Montagna Grande (1374 m n.p.m.), zbudowane z granitów i łupków krystalicznych, przykrytych skałami osadowymi, głównie wapiennymi
• Monti Nebrodi – z najwyższym szczytem Monte Soro (1847 m n.p.m.), zbudowane ze skał wapiennych, częściowo zalesione
• Madonie – z najwyższym szczytem Pizzo Carbonara (1979 m n.p.m.), zbudowane ze skał wapiennych, charakteryzujące się występowaniem zjawisk krasowych

Na północnym wschodzie znajduje się masyw wulkanu Etna (3323 m n.p.m.)^[6]  – najwyższego aktywnego wulkanu na terenie Europy^[5] , który w 2013 roku został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[13]. W części zachodniej, środkowej i południowej rozciągają się wyżyny, a na wschodzie Nizina Katańska^[6] .

Na wybrzeżach Sycylii panuje typowy klimat śródziemnomorski z łagodną i wilgotną zimą oraz suchym i gorącym latem^[4] . W głębi wyspy warunki klimatyczne determinują rzeźba terenu i odległość od morza^[4] . Na wybrzeżach średnia roczna temperatura wynosi 17–18 °C, zimą 10–11 °C a latem 25–27 °C^[4] .

Opady są na ogół rzadkie, oscylują między 500 a 750 mm rocznie^[4] . Na obszarach górskich wynoszą 1200–1400 mm, natomiast na wschodzie wyspy opady nie przekraczają 400–600 mm^[5] . Opady występują przede wszystkim jesienią i zimą, a w okresie letnim panuje susza^[4] .

W systemie rzecznym najważniejsze rzeki to:

• Simeto (113 km długości, o powierzchni zlewni 4186 km²^[14] ) mająca swój początek w Serra del Re w Monti Nebrodi, płynąca na wschód przez Nizinę Katańską i wpadająca do Zatoki Katańskiej^[4] 
• Salso (113 km długości, o powierzchni zlewni 2122 km²) – wypływająca z pasma Madonie na północy wyspy, płynąca w kierunku południowym i uchodząca do Morza Sycylijskiego^[15] 
• Alcantara (48 km) wypływająca z Monti Nebrodi, płynąca na południe od Taorminy, uchodząca do Morza Jońskiego^[16] 

Charakterystyczne dla wyspy są formacje roślinne typów makia i frygana^[6] . Na obszarach górskich zachowały się lasy dębowe i kasztanowe^[6] . Naturalne lasy zajmują 4% powierzchni wyspy^[5] .

Z uwagi na swoje strategiczne położenie, wyspa zamieszkana była już 10 tys. lat temu^[5] . Przed przybyciem Greków wyspę zamieszkiwały trzy ludy:

• Sykanowie – zajmowali część środkowo-południową i południowo-zachodnią, pozostałości ich osadnictwa odkryto w dolinach w głębi wyspy; przypisuje się im kulturę Polizello-Sant’Angelo Muxaro, charakteryzującą się ceramiką pomalowaną na czerwono lub ozdobioną grawerunkiem^[17] 
• Sykulowie – zamieszkujący wschodnią część wyspy, prawdopodobnie Italikowie, którzy przybyli na Sycylię pod koniec II tysiąclecia p.n.e.^[18] 
• Elymowie – zamieszkujący zachodni kraniec wyspy, tradycyjnie uważani za uchodźców z Troi, a przez innych za przybyłych z terenów Półwyspu Apenińskiego^[19] ; posługiwali się językiem typu indoeuropejskiego^[19] ; miastami Elymów były: Erice, Segesta i Entella^[19] .

Od X wieku p.n.e. wyspa była kolonizowana przez Fenicjan^[6] , którzy osiedlali się na północno-zachodnich wybrzeżach – kolonie Soluntum, Motja i Panormos^[4] . W VIII wieku p.n.e. rozpoczęła się grecka kolonizacja wschodniego i południowego wybrzeża^[4] . Powstały kolonie Naksos, Leontini, Katania, Zankle, Syrakuzy, Megara Hyblaja i Gela^[4] . Środkowa część wyspy pozostawała w rękach Sykanów i Sykulów, którzy stopniowo ulegli hellenizacji^[5] . Grecy wprowadzili pismo, rozpowszechnili wyroby żelazne i rękodzieło, i rozwinęli miasta^[4] . Greckie miasta prowadziły ekspansję na wyspie – Syrakuzy założyły kolonie Akraj, Kamarinę i Kasmene, Megara Hyblaja – Selinunt, Gela – Agrigento^[4] .

Okres największego rozwoju greckich polis na wyspie przypada na V w. p.n.e. – okres dominacji Syrakuzy^[4] . W okresie tym próby kolonizacji wyspy podejmowali Kartagińczycy, co zapoczątkowało długotrwałe walki z Grekami^[6] . W 480 roku p.n.e. Syrakuzy pokonały Kartaginę w bitwie pod Himerą^[4] . W IV w. p.n.e. Kartaginie udało się zająć i zniszczyć Agrigento, Gelę i Kamarinę^[4] . Inwazję powstrzymał tyran Syrakuz Dionizjos I (ok. 430–367 p.n.e.)^[4] . Jego syn Dionizjos II (405–343 p.n.e.) został zmuszony do oddania władzy Timoleonowi (zm. ok. 336 p.n.e.), korynckiemu przywódcy, który przybył do Syrakuz wesprzeć buntowników przeciwko tyranowi^[4] . Timoleon kontynuował walki z Kartaginą^[4] . Po jego śmierci do władzy doszedł kolejny tyran – Agatokles (360–289 p.n.e.), który skutecznie zwalczał Kartagińczyków^[4] . Następnie Syrakuzy pod panowaniem najpierw Pyrrusa (319–272 p.n.e.) a później Hierona II (ok. 306–215 p.n.e.) przez wiele lat toczyły walki z Mamertynami, którzy na pomoc wezwali najpierw Rzym, a potem Kartaginę, co doprowadziło do I wojny punickiej (264–241 p.n.e.)^[4] .

Z wojny zwycięsko wyszedł Rzym, wypierając Kartaginę z wyspy, czyniąc Sycylię pierwszą rzymską prowincją^[4] . Do 215 roku p.n.e. rządy sprawował Gelon II (ok. 230–215 p.n.e.), a następnie jego siostrzeniec Hieronim (231–214 p.n.e.), który doprowadził do zbliżenia z Kartaginą^[4] . W 212 roku p.n.e., podczas II wojny punickiej (218–201 p.n.e.), Syrakuzy zostały splądrowane i zdobyte przez wojska Marka Klaudiusza Marcellusa (ok. 268–208 p.n.e.), który dwa lata później zajął również Agrigento^[4] . Sytuacja na wyspie ulegała stopniowemu pogorszeniu – spadła liczba mieszkańców, mnożyły się bunty niewolników i doszło do upadku gospodarczego^[4] .

W 280 roku n.e. Sycylię najechali Frankowie, a w V w. Wandalowie, którzy osiedlili się na zachodnim wybrzeżu^[4] . Pod koniec V w. wyspę zdobyli Ostrogoci, a w 535 roku Sycylia została wcielona do Bizancjum przez Belizariusza (ok. 505–565)^[5] .

W VII–VIII wieku wyspę sporadycznie najeżdżali Arabowie, którzy rozpoczęli systematyczny jej podbój w 827 roku^[4] . W 831 roku zajęli Palermo, które uczynili stolicą podbitych terenów^[4] . W 878 roku zdobyli Syrakuzy, w 902 roku Taorminę^[4] , a w 965 roku całą wyspę^[5] . Rządy na wyspie sprawowali najpierw Fatymidzi, a od połowy X w. Kalbidzi z Palermo (948-1040), wasalowie Fatymidów^[4] . Na panowanie Kalibidów przypadał okres największej świetności arabskiej Sycylii^[4] . Po upadku dynastii władza została podzielona między lokalnych władców, którzy popadli w konflikt^[4] . W 1061 roku emir Katanii w czasie wojny z emirem Girgenti wezwał na pomoc Normanów z Mesyny, którzy w ciągu 30 lat odbili wyspę^[4]  i dokonali jej stopniowej latynizacji^[5] .

Normanowie założyli Królestwo Sycylii, a pierwszym królem został Roger II (1095–1154), za którego rządów Sycylia przeżywała kolejny okres świetności^[4] . Rogera koronował antypapież Anaklet II, co potwierdził później, po śmierci Anakleta, papież Innocenty II^[4] . Następnie rządy sprawowali potomkowie Rogera – Wilhelm I Zły (zm. 1166) i jego syn Wilhelm II Dobry (1155–1189), a po jego śmierci tron objął Henryk VI Hohenstauf (1165–1197) wraz z żoną Konstancją Sycylijską (1154–1198), córką Rogera II^[4] . Później rządy sprawował Fryderyk II (1194–1250), za którego panowania doszło do rozkwitu Sycylii^[4] . Po jego śmierci doszło do kryzysu, który został zażegnany przez Manfreda (1232–1266), który ogłosił się królem w 1258 roku^[4] .

Następnie tron Sycylii zdobył Karol I Andegaweński (1226–1285), który pokonał Manfreda w bitwie pod Benewentem w 1266 roku^[4] . Jego rządy zostały przyjęte z dużą powściągliwością i w 1282 roku wybuchła rewolta, która określana jest w literaturze jako nieszpory sycylijskie^[4] . Po sukcesie rewolty, Sycylijczycy powołali na króla Piotra III (1239/1240–1285) z Aragonii^[4] . Wywołało to wojnę między Andegawenami i Aragonią, którą zakończył traktat pokojowy podpisany w Caltabellocie^[4] . Władcą Sycylii został Fryderyk II (1296–1337) z Aragonii, a południowe Włochy pozostały w rękach Andegawenów^[4] . Po jego śmierci królestwo podupadło, utraciło autonomię, dołączając do korony Aragonii w 1412 roku, a następnie do Hiszpanii^[4] .

W 1442 roku Alfons V Aragoński (1396–1458) zjednoczył Sycylię z królestwem Neapolu^[4] . Za rządów hiszpańskich wprowadzono inkwizycję, wypędzono Żydów i podniesiono podatki^[4] . Pogarszające się warunki życia klasy średniej i niższej doprowadziły do buntów antyhiszpańskich^[4] . W XVIII w. doszło do wojen o sukcesję – Sycylia przeszła w ręce sabaudzkie (1712–1718), następnie w ręce austriackie (1718–1734), a w 1735 roku rządy nad wyspą przejęli Burbonowie^[4] . Wyspa była siedzibą dworu burbońskiego w okresie najazdu francuskiego (1799–1802) i panowania Napoleona (1806–1815)^[4] . W 1812 roku przy wsparciu lorda Williama Bentincka (1774–1839), który dowodził siłami brytyjskimi na Sycylii podczas wojny na Półwyspie Iberyjskim, Sycylia otrzymała konstytucję na wzór angielski^[4] .

W roku 1816 południowe Włochy i Sycylia zostały zjednoczone przez Ferdynanda I (1751–1825), tworząc Królestwo Obojga Sycylii^[4] . W pierwszej połowie XIX wieku wyspą wstrząsały rebelie (w roku 1820 oraz w latach 1848–1849)^[4] .

W maju 1860 roku, podczas wyprawy tysiąca w Marsali wylądowały oddziały Garibaldiego, które w ciągu 3 miesięcy zajęły wyspę^[20] . W sierpniu przeprawiły się do Kalabrii, we wrześniu dotarły do Neapolu, a miesiąc później pokonały główne siły burbońskie^[20] . Po pozytywnym wyniku plebiscytu^[20] , w roku 1860 Sycylia weszła do zjednoczonych Włoch^[4] .

Sytuacja na wyspie była napięta – w 1866 roku doszło do rewolty w Palermo, a w 1893 roku do buntu chłopskiego^[4] . W kolejnych latach wskutek ciężkich warunków życia doszło do fali emigracji^[4] .

Podczas II wojny światowej, w roku 1943, na wyspie wylądował silny desant aliancki i po trwających blisko miesiąc walkach opanował Sycylię^[4] . Zajęcie Sycylii doprowadziło do upadku Mussoliniego i utworzenia rządu Pietro Badoglia, który we wrześniu podpisał rozejm, a w październiku wypowiedział wojnę Niemcom^[21] .

W 1947 roku wyspa otrzymała autonomię^[5] . Sycylia borykała się z problemami gospodarczymi, na jej terenie działała bardzo silna mafia^[6] . Po zabójstwach włoskich sędziów śledczych Giovanniego Falcone (1939–1992) i Paolo Borsellino (1940–1992) w 1992, władze przystąpiły do zdecydowanej walki ze zorganizowaną przestępczością na wyspie i mafia została znacznie osłabiona^[22].

Sycylia należy do najsłabiej rozwiniętych gospodarczo i najbiedniejszych regionów Włoch^[6] [23]. Panuje tu wysokie bezrobocie, a obecność mafii odstrasza inwestycje włoskie i zagraniczne^[23].

Podstawą gospodarki jest rolnictwo – oparte na uprawie pszenicy, jęczmienia, roślin strączkowych, drzew cytrusowych, winorośli, oliwek, bawełny i warzyw oraz na hodowli owiec, bydła, osłów i mułów^[6] . Dobrze rozwinięte jest też rybołówstwo^[6] . Na wyspie wydobywane są również surowce mineralne takie jak ropa naftowa i gaz ziemny, sól kamienna i potasowa, czy marmur^[6] .

Winorośl była tu uprawiana od czasów greckich^[24]. Przez długi czas Sycylia była największym regionem winiarskim we Włoszech^[25]. Deserowe wino marsala jest produkowane od XVIII wieku^[24]. Większość win sycylijskich nie cieszyła się uznaniem^[26] i była sprzedawana w hurcie, lecz od lat 90. XX wieku producenci coraz częściej zaczęli stawiać na jakość, a nie ilość^[27]. Popularnymi lokalnymi odmianami winorośli są: białe catarratto bianco, inzolia, grillo i grecanico dorato (garganega) oraz czerwone nero d'avola, frappato i nerello mascalese^[27].

Sycylia jest jednym z pięciu regionów Włoch o specjalnym statusie autonomicznym^[28]. Ma własny parlament i rząd regionalny^[28]. Do 1994 roku rząd pozostawał w rękach Chrześcijańskiej Demokracji, która po skandalach korupcyjnych z udziałem mafii, musiała oddać władzę w wyborach partii Forza Italia^[28]. Forza Italia sprawowała władzę do roku 2018, kiedy to przegrała w wyborach z Ruchem Pięciu Gwiazd^[28].

Prezydentem regionu jest Nello Musumeci (DB) – stan na 2021 rok^[29].

Na Sycylii zachowało się wiele pozostałości architektury z okresu kolonizacji greckiej^[23].

Pięć miejsc o wyjątkowych walorach kulturowych zostało wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[30]:

Nr ref.	Obiekt	Zdjęcie	Położenie	Typ	Rok	Opis
831	Strefa archeologiczna w Agrigento Archaeological Area of Agrigento		ItAgrigento 37°17′23″N 13°35′36″E/37,289722 13,593333	KIt (i)(ii)(iii)(iv)	1997	Pozostałości Agrigento – jednego z głównych miast basenu Morza Śródziemnego w czasach antyku, z dobrze zachowanymi świątyniami doryckimi[31].
832	Villa Romana del Casale Villa Romana del Casale		ItProwincja Enna 37°21′58,0″N 14°20′03,0″E/37,366110 14,334170	KIt (i)(ii)(iii)	1997	Pozostałości willi rzymskiej z IV w. n.e. zdobionej licznymi mozaikami[32].
1024	Miasta późnego baroku w dolinie Noto (południowo-wschodnia Sycylia) Late Baroque Towns of the Val di Noto (South-Eastern Sicily)		ItMetropolitalne miasto Katania Prowincja Ragusa Prowincja Syrakuzy 36°53′35,5″N 15°04′08,1″E/36,893194 15,068917	KIt (i)(ii)(iv)(v)	2002	Osiem miast południowo-wschodniej Sycylii: Caltagirone, Militello in Val di Catania, Katania, Modica, Noto, Palazzolo Acreide, Ragusa i Scicli, odbudowane w stylu późnego baroku po trzęsieniu ziemi w 1693 roku[33].
1200	Syrakuzy i skalna nekropolia w Pantalica Syracuse and the Rocky Necropolis of Pantalica		ItSyrakuzy Prowincja Syrakuzy 37°03′34,0″N 15°17′35,0″E/37,059440 15,293060	KIt (ii)(iii)(iv)(vi)	2005	Nekropolia w Pantalica z ponad 5 tys. grobów wykutych w skałach z okresu XIII–VII w. p.n.e. oraz Syrakuzy z licznymi pozostałościami antycznej świetności miasta – świadectwo rozwoju cywilizacji śródziemnomorskiej na przestrzeni trzech tysięcy lat[34].
1487	Arabo-normańskie zabytki Palermo z katedrami w Cefalú i Monreale Arab-Norman Palermo and the Cathedral Churches of Cefalú and Monreale		ItProwincja Palermo 38°06′39″N 13°21′11″E/38,110833 13,353056	KIt (ii)(iv)	2015	9 zespołów z zabytkami świeckimi i sakralnymi pochodzącymi z okresu Normańskiego Królestwa Sycylii (1130–1194), obejmujące m.in. normańskie katedry w Cefalú i Monreale[35].

• Alcantara. W: Enciclopedia Treccani. Istituto dell’Enciclopedia Italiana. (wł.).
• Elimi. W: Enciclopedia Treccani. Istituto dell’Enciclopedia Italiana. (wł.).
• Gilbert, Mark, Lamberti Moneta, Sara: Historical Dictionary of Modern Italy. Rowman & Littlefield, 2020. ISBN 978-1-5381-0254-1. [dostęp 2021-07-30]. (ang.).
• Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata. Warszawa: 2019. [dostęp 2021-07-29]. (pol.).
• Olkiewicz, J.: Sycylia w kalejdoskopie historii i legendy. Warszawa: 1975.
• Piccolo, Salvatore, Ancient Stones: The Prehistoric Dolmens of Sicily, Brazen Head Publishing, Thornham/Norfolk (UK): 2013. ISBN 978-0-956-51062-4.
• Regione Siciliana. Tuttitalia.it. [dostęp 2021-07-29]. (wł.).
• Salso. W: Enciclopedia Treccani. Istituto dell’Enciclopedia Italiana. (wł.).
• Sicani. W: Enciclopedia Treccani. Istituto dell’Enciclopedia Italiana. (wł.).
• Sicilia. W: Enciclopedia Treccani. Istituto dell’Enciclopedia Italiana. (wł.).
• Siculi. W: Enciclopedia Treccani. Istituto dell’Enciclopedia Italiana. (wł.).
• Simeto. W: Enciclopedia Treccani. Istituto dell’Enciclopedia Italiana. (wł.).
• Sycylia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-08-28] .
• Sycylijska operacja, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-08-28] .
• Sicily, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2021-08-28]  (ang.).
• Trinacria. W: Enciclopedia Treccani. Istituto dell’Enciclopedia Italiana. (wł.).
• Tysiąca wyprawa, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-08-28] .

• Regione Siciliana: Portale Istituzionale. [dostęp 2021-07-29]. (wł.).