Enzo Tortora

Enzo Tortora (Génuva, 30 ad Nuvémbar dal 1928 - Milàṅ, 18 ad Maǵ dal 1988) 'l è stâ 'n cundutōr televiśìṿ, giurnalìsta, scritōr e pulìtig itagliàṅ.

'L è arcurdâ p'r èsar stâ òṅ di quàtar cundutōr dla televiśiòṅ itagliàna (ma anc śvisra) più famóś dal XX sécul, insém a Pippo Baudo, Corrado e Mike Bongiorno, ma anc par 'n epiśòdi ad malagiustìsia arcurdâ cuma 'l “Caś Tortora” ch'al gh'à ruinâ la vita.

Dòp avér sunâ da śōv'n al percusiòṅ e avér ciapâ na làurea in giurnalìś'm a Génuva, a vint-a-tri an Tortora al cata pòst in dla RAI. Tri an dòp al cundùś al prugràma Campanile d'oro a la ràddio. Al 26 ad Dicémbar dal 1953 Enzo al sa spóśa a Rapàl cun la Pasqualina Reillo e a nas na fiōla ciamàda Monica. Al matrimòni però al và mâł e in séguit la còpia la s divìd.

In dal 1956 al fà 'l sò debùt in televiśiòṅ cuma valét dla Silvana Pampanini in dal prugràma Primo applauso che pò al cundurà da par lò. Sèmp'r in chi an lè al lavóra in prugràma 'd sucès cuma Telematch, Campanile sera e Voci e volti della fortuna. In dal 1959 al preśénta 'l Fèstival ad Sanremo ma in dal 1962 al vîṅ casâ via da la RAI parchè al n iva minga pruibî n'imitasiòṅ ch'Alighiero Noschese 'l iva fat 'd Amintore Fanfani, pulìtig dla Demucrasìa Cristiàna.

Tortora al taca a lauràr par la televiśiòṅ śvisra ma pò in séguit al tórna a impgnàr-as par la ràddio dal stat itagliàṅ faghénd Il gambero. In dal 1964 al spóśa l'insgnànta Miranda Fantacci avénd-ag pò dū fiōli sèg, la Silvia e la Gaia.

Da 1965 a 'l 1969 al fà La Domenica Sportiva, purtànd al pùblic in studi, e al cundùś la prima edisiòṅ di Śōg sénsa fruntéri. P'r avér dit in n'intervìsta a 'l setimanàł Oggi che 'l ént radiuteleviśìṿ 'l è cuma «'n jet culusàł guidâ da 'n grup ad boy scout ch'i s divertìs'n a śugàr c'n i cmand» al vîṅ parâ via n'atra vòlta da 'l ént pùblic. Enzo al tórn' incóra a lauràr par la TV śvisra e a scrìvar di artìcui par di giurnài cuma La Nazione, Il Nuovo Quotidiano e Il Resto del Carlino.

Cun la rifórma dla RAI dal 1976, soquànt persunàǵ i vîn'n arciamâ indrē e Dario Fo e Enzo Tortora i tàc'n a culaburàr c'n al canàl sucialìsta, la Rete 2. In dla primavéra dal 1977 al preśentadōr genuvéś al dà inìsi a Portobello, na traśmisiòṅ in antìsip su i tèmp ch'la mùcia sù dimóndi sucès tant ch'la gh la cava a 'vér-ag vint-siē migliòṅ ad spetadōr a puntàda. Durànt al prugràma, impinî 'd rubrìchi difarénti cun di inventōr, dal parsòni ch'i pascàvan 'l amōr (Fiōr 'd Aràns) o dla gint sparìda (In du sē't?), di sugèt ch'i vlìvan véndar, cumpràr o catàr di quèi, dand spasi a la gint ad ciamàr da cà, a gh'éra anc da pruàr a far dir in trénta secónd la paròla Portobello a 'n pagapàl. A n gh l'à cavàda mai ninsòṅ a part l'atōra Paola Borboni in dal 1982.

In chi an lè Enzo al lavóra anc par di canài privâ cuma Antenna 3 (Contropelo) e Rete 4 (Cipria) e a di àtar prugràma cuma L'altra campana.

Al 17 ad Śugn 1983 Enzo Tortora al vîṅ daśdâ a quàt'r óri dòp mèśanòt da i carabinēr ad Róma p'r èsar purtâ in parśòṅ par tràfic ad dròga e asuciasiòṅ camurìsta esénd acuśâ da di malavitóś cuma Giovanni Pandico, Giovanni Melluso e Pasquale Barra ch'i vlìvan sōl vindicàr-'s ad lò par na questiòṅ ad sintrèṅ minga vindû a Portobello e p'r avér di scònt ad péna par la léǵ su i pintî. A part cal dichiarasiòṅ lè, l'ùnica atra próa in maṅ a 'l giùdas, a s fà par dir, l'éra 'l sò nóm scrit in n'agénda catàda a cà dal camurìsta Giuseppe Puca. Sōl in séguit a s capirà ch'in dl'agénda, ch'la n éra briśa ad Puca ma dla sò dóna, a n gh'éra minga scrit Tortora ma Tortosa, al pruprietàri 'd un depòśit ad bìbiti ad Caśèrta.

Al giurnalìsta mudnéś Guglielmo Zucconi, diretōr 'd Il Giorno, al scriv che «'L arèst ad Tortora e in dal stés mumènt 'd àtar 855 camurìsta preśûnt al próa ch'a n è mia véra ch'in cal paéś chè a n càmbia mai gnint, a n è briśa véra ch'al léǵ o i èṅ śbaliàdi o s'i èṅ giùsti i n vînan minga fati rispetàr, a n è mia véra ch'i eśìstan gl'intucàbii» méntar la scritōra Camilla Cederna la diś la sua dgénd «Se òṅ al vîṅ ciapâ in dal cōr dla nòt, quèl al 'l arà pur fat». I èṅ pôchi 'l parsòni ch'i èṅ da la sò banda, Marco Pannella, Pippo Baudo, Piero Angela, Leonardo Sciascia, Massimo Fini e Enzo Biagi ch'al 4 'd Agóst dal 1983 al manda na létra vèrta a 'l presidènt Sandro Pertini druànd al paśni 'd La Repubblica dgénd «Sgnōr Presidènt dla Repùblica, a n vój minga dascórar dal caś 'd un mè culéga, ma qvél 'd un sitadèṅ. A n dig minga ch'a vój un sò intervènt, ma a n gh la cav'rév minga ad pardunàr-um s'a taśìs. Di fat cuma qvél ch'l à purtâ in parśòṅ Enzo Tortora i pōlan sucéd'r a tut. E qvést al m fà paùra». In cal mént'r i radicài, ch'i cumbatìv'n in alóra la batàja par la „Giustìsia Giùsta“, i al càndidan a 'l parlamènt europèo e Tortora al vîṅ elèt cun mèś migliòṅ ad preferénsi.

Dòp 'n an e òt méś da 'l arèst, al presidènt dla cōrt Luigi Sansone 'l al cundàna in prim grâd a déś an ad parśòn rivànd a dir in dla senténsa che «'l imputâ al n è briśa stâ bòṅ ad cuntàr-'s al parchè tut i gh 'l ìsan sèg»^[1] dòp ch'al pùblic ministēr Diego Marmo, c'n al tiràcli rósi adòs e la bava in dla banda sinìstra dla bóca, 'l iva descrìt Tortora cuma «'n óm dla nòt dimóndi difarènt da cuma 'l cumparìva a Portobello» e ch'i vōt ch'l à ciapâ a gl'elesiòṅ i èṅ anc di camurìsta. Enzo al decìd ad métar da na banda la prutesiòṅ da parlamentàr ch'la gh spetàva dand cōrs a la giustìsia. Sōl in séguit, in apèl e in casasiòṅ, Tortora al vîṅ mandâ lìbar. In cal méntar ninsòṅ a paga. I dū sustitû prucuradōr ad Nàpuli ch'i aṅ tacâ 'l indàśin, Lucio Di Pietro dit „Al Maradona dal dirìt“ e Felice Di Persia, i aṅ fat caréra, al prim dvintànd prucuradōr generàł a Salérun, c'l àtar mémbar dal CSM. Al giùdas istrutōr Giorgio Fontana, ch'l à firmâ da piò 'd utsènt-siquànta órd'n ad catùra, cun 216 erōr ad parsòna, 120 asòlt in prim grâd e 114 in apèl, al s è dimìs da giùdas in séguit par far 'l avùcat.

In dal 1987 al referendum par la respunsabilità sivìl di magistrâ, fat tgnénd adrē a 'l “Caś Tortora”, al pasa cun 'l 80,20% di vōt ma 'l vîṅ scanślâ subìt da la Léǵ Vassalli ch'la diś ch'a pagàr par di śbali giudisiàri al n gh'à minga da ès'r al respunsàbil ma sèmp'r al Stat che pò al pōl decìdar, in na quàlc manéra, 'd arfàr-as su 'l stipéndi di giùdas miténd-'g un fìltar. In vint-sèt an i èṅ stâ sōl sèt però i sitadèṅ ch'i gh l'àn'n abùda vinsa^[2] anc se l'Ugnòṅ Européa 'l à tirâ dimóndi vòlti gl'uréci a l'Itàglia parchè la s è misa tròp da la banda di magistrâ ch'i śbalìan cóntar 'l interès di sitadèṅ, sénsa rispetàr al règhli dal Dirìt Européo^[3].

Tortora al tórna a lauràr a Portobello al 20 ad Favràr dal 1987 ma 'l è malâ avénd-'g un cànc'r a i palmòṅ. Al mōr in dal 1988 in dla sò cà 'd Milàṅ dòp èsar stâ custrét a saràr prima la sò ultma traśmisiòṅ Giallo, prugràma fat insém a na śōvna Alba Parietti e a Dario Argento ch'al preśentàva di telefilm, par curàr-as.

• (IT) Enzo Tortora e la respunsabilità sivìl di giùdas