Aldo Manuzio

Aldo Manuzio "al Vêć" (Bassiano, Velletri 1449 - Venésia 1515) 'l è stê 'n umanìsta, editōr e tipògref dimòndi cgnusû.

'L ìva studiê al latèin a Ròma dai mìster Gaspare da Verona e Domizio Calderini, pò al studièva al gréc antîg a Frèra sòt'a 'l mìster Batìsta Guarèin (fiōl dal grand umanìsta Gvarèin Veronéś). A s sà che in dal 1482 al Manùsi 'l éra òspit in dla sitê dla Mirandla da 'l Count Pico dla Miràndla, ch'l era stê 'n só cumpâgn 'd estùdi. Al Manusio 'l armagnìva òspit a la Miràndla per du an, e quand al Pico 'l sarèv andê a Firèins per purtèr avanti i só stùdi, dòunc'al lasèva a 'l Manùsi al còumpit 'd educhèr i só du anvō (fiō 'd só surèla Cat'rèina), 'l Alberto III Pio e 'l Lionello Pio, prìnsip ed Chêrp.

'D lung a 'l tèimp, al prìnsip carpśàn Alberto III Pio 'l armagnarà sàimper dimòndi tachê e stimadōr dal só mìster ed latèin e 'd gréc antîg, e anc 'l al jutarà in di só progêt 'd avièr na tipografìa. Col giudìsi che a Venésia 'l avrèv catê dimòndi manoscrìt gréc e latèin (c'm'anca quī che 'l Cardinêl Bessarione 'l ìva lasê a la Baśìlica 'd San Marco a la só mòrt in dal 1468) e incòri na gran quantitê 'd man d'ōvra da cupìsta e coretōr 'd bôśi in lìngva gréca, al Manùsi al vrà tachèr la só ativitê 'd editōr e 'd stampadōr pròpi a Venésia, in dû 'l gh'andrà a stèr in dal 1490. Là in Venésia, difât, in cal mumèint chè, a s catèva na gran comunitê 'd studiōś ch'i gh's ér'n arfugê dôp edla diśgregasiòun edl Impér biśantèin dal 1453.

Al Manùsi al véra la só butéga 'd tipògref in dal 1494, in dla cuntrèda 'd Sant'Agostèin, présti jutê da 'l amîg tipògref Andrea Torresano in dal mèter su egli atresadùri piò bòuni 'd cal tèimp lè. Lò e 'l Torreśàṅ i s mitràn in socetê in dal 1495, insèm anc'a 'l Pierfransèsc Barbarìgo, edvintènd acsè la mjóra cà 'd edisiòun 'd cal tèimp lè.

La só pasiòun per gli ōvri dla cultùra gréca antìga e p'r i clàsic, la 'l cuciarà a impinìr i só casèt ed tipògref ed tîp ed caràter romàṅ e gréc, fabrichê apòsta da 'l inciśōr bulgnéś Fransèsc Griffo, ch'l imitarà la manéra 'd scrìver di umanìsta e di studiōś orientêl preśèint lè in dla Venésia 'd cal mumèint, cui asèint, i spìrit e 'l ligadùri cunpàgni.

In dal 1494 i gh'la chèven 'd gnìr fóra da 'l só stampi al puéma Ero e Leandro dal Muśèo, sìa in gréc che in latèin, e la Galeomyomachia, tut e du i lìber però sàinsa purtèr stampèda la data. 'L an dôp a gnarà fōra (cun la data) la Grammatica greca dal Costantino Lascaris, la Grammatica greca dal Teodoro Gaza, i Idillî dal Teòcrit, al De Aetna dal Pietro Bembo, i Diaria de bello Carolino dal dutōr Alessandro De Benedetti, e 'l prìm ed sìnc e-v'lùm edla racòlta ed tùti egli ōvri dl Aristòtel: chi èter quat'r e-v'lum i gnaràn fôra a 'rivèr fîn a 'l 1498. Sèimper in dal 1498 i vdìven la lûś 'n Aristòfaṅ in gréc e na bèla edisiòun dai Opere edl Àngel Polisiàṅ. A srà pròpi in dla dédica in sìm'a l'ōvra dal Polisiàṅ, ch'a gnarà imprês per la prìma volta al stèma strulghê da 'l Aldo p'r el só edisiòun, e ch'l éra disgnê cun n'àncora arvujèda dintóren da 'n delfèin: al sìmbol al vlìva significhèr festina lente, a dir "và in fuga laintamèint", présia e fermèsa in dal stès tèimp^[1].

In dal 1499 in dla só tipografìa i vìnen stampê soquànt lìber in gréc, cùma qui dal Tucìdid, dal Sòfochel, dl Eròdot, dal Senofòunt, dl Eurìpid, dal Demòsten e dal Platòun; sèimper in dal 1499 a vin fōra dal só tòrchi la prìma edisiòun dai Scrittori Astronomici e Dioscoride e la singolêr ōvra Hypnerotomachia Poliphili (a dìr "Al cumbatimèint amurōś ed Polifilo in dl insògni"), cun dimòndi bèli xilografìi, ch'in faràn un di v'lùm più presiōś edl umanéśim itagliàṅ (al s pôl guardèr chè).

Dal 1500 l' era la publicasiòun dai Epistolae ed S. Cat'rèina.

'Rivê chè, al Manùsi al pèinsa d' ardùr al furmè di lìber ch' l' andèva a stampèr, pasènd dal furmè in-4° al furmè in-8° (enchiridii forma), piò pràtic da manegèr, cun l' inovasiòun di caràter in cursîṿ (piò cumpât) che l' incisôr Griffo 'l éra dré a preparèregh: cun 'na tiradùra ed mìl pès solamèint, al Manùsi in dal 1501 al stampa al Virgilio; seimper in dal stès an i vèden la lùś 'n Horatius e ai Cose volgari di Francesco Petrarca. Dal 1502 l' è 'n edisiòun ed Dante.

El sô gròsi inovasiòun in dl' èrt edla tipògrafìa 'd cal tèimp lè i gh' purtaràn di apresamèint da tùt i cultôr ed lìber e anca al turà di dirìt d' utilìśi escluśìṿ dal caràter cursìv (mutìv ed diśgùst cul Griffo, ch' a i îva custruì) sia dal Cunsìli venesiàn, sia dai dū pèpa dal tèimp, mo gnìnt' a gh' la cavarà 'd fermèr egli imitasiòun da la pèrt p'r eśèimpi ed Filìp Giunti ed Firèins, dai Soncino ed Fano, dal Baldasàr I ed Gabiàn e dal Bartolmé Trot ed Liòun.

Cun la publicasiòun dal 1502 edla prima edisiòun ed Sofocle, a vìn imprès in dl' intestasiòun ("Venetiis in Aldi Romani Academia mense Augusto MDII") anca al prìm arcòrd ed l' Académia Aldèina, cal grùp ed più studióś grêc ch' a s' catarà dorenavànt chè in dla cà dal Manùsi: ginta ch' a descòr solamèint in dla sô lìngva grêca in sìma agli ôvri dla clasicitè, dvintènd acsè la piò gròsa e antìga cunsulèinsa dal savér ed 'na cà editoriêl.

I du an 1502 e 1503 i vèden dimòndi lìber stampè da la só edisiòun: un Dante, ai Epistolae familiares 'd Ciceròun, un Lucàṅ, 'n Uvìdi, un Catùl, un Tibùl e Propèrsi, 'n Ammonius, 'n Ulpiàn, 'n Orìgene e 'n Anthologìa graeca; i càten la lûś anca el primi edisiòun gréchi ed Tucìdide, ed Sofocle, 'dl' Eròdot, dl Eurìpid e dal Senofòunt.

In dal 1504 i vinèn fóra i du v'lùm dl Omér gréc.

• (IT) Mario Infelise, La só schéda, in dal Dizionario Biografico degli Italiani - Vlùm 69 (2007), Treccani.
• (FR) Paul Dupont, Histoire de l'imprimerie, Paris, 1854.
• (EN) La vōś in dl'Ensiclopedìa Catòlica ingléśa.
• (IT) Na mostra virtuèla 'd soquànt lìber stampê da 'l Manùsi dala Marciàna 'd Venésia in sìm'ala réda.