Ιππαλεκτρυών

Ο ιππαλεκτρυών (αρχαία ελληνικά: ἱππαλεκτρυών‎‎) ήταν ένα φανταστικό υβριδικό ον της ελληνικής μυθολογίας και λαογραφίας. Το πλάσμα αυτό ήταν στο εμπρόσθιο μισό του άλογο και στο πίσω μισό του κόκκορας, με την ουρά, τα φτερά και τα πόδια ενός κόκκορα. Το χρώμα που τού αποδίδεται ήταν μεταξύ του κίτρινου και του κοκκινωπού. Δεν υπάρχουν συγκεκριμένοι μύθοι που να συνδέονται με τον ιππαλεκτρυόνα.

Η αρχαιότερη γνωστή αναπαράσταση ιππαλεκτρυόνα χρονολογείται από τον 9ο αιώνα π.Χ., ενώ το μοτίβο γίνεται πολύ συνηθισμένο κατά τον 6ο αιώνα π.Χ., ιδίως στην αγγειογραφία και κάποτε ως αγαλματίδια, συχνά φέροντα αναβάτη. Απεικονίζεται επίσης σε νομίσματα. Μερικά λογοτεχνικά έργα του 5ου αιώνα π.Χ. αναφέρουν τον ιππαλεκτρυόνα, κυρίως έργα του Αισχύλου και του Αριστοφάνη.

Ο ακριβής ρόλος του ιππαλεκτρυόνα παραμένει άγνωστος. Ως αποτροπαϊκό ζώο, ίσως να ήταν αφιερωμένο στον θεό Ποσειδώνα και να πίστευαν ότι προστάτευε τα πλοία. Σύμφωνα με άλλους μελετητές, ήταν ένα γκροτέσκο πλάσμα για να διασκεδάζει τα παιδιά ή και ένα απλό φανταστικό διακοσμητικό στοιχείο χωρίς κάποια ειδική σημασία ή ρόλο.

Το όνομα «ἱππαλεκτρυών» είναι σύνθετη λέξη από τις αρχαίες ελληνικές λέξεις ίππος (= άλογο) και ἀλεκτρυών (= κόκκορας).^[1] Το όνομα δηλαδή είναι μία απλή περιγραφή του πλάσματος. Η αρχαιότερη σωζόμενη αναφορά του ονόματος φαίνεται να είναι από τον Αισχύλο στο έργο του Μυρμιδόνες.^[2][3] Η κωμική του χρήση από τον Αριστοφάνη υποδεικνύει ότι μέχρι τον ύστερο 5ο αιώνα οι περισσότεροι Αθηναίοι δεν είχαν ακούσει ποτέ για το πλάσμα αυτό.^[4]

Στους Όρνιθες ο Αριστοφάνης περιγράφει τον ιππαλεκτρυόνα ως παράδοξο στην όψη πλάσμα με κίτρινο φτέρωμα.^[5] Η εμφάνιση του πλάσματος είναι σχεδόν η ίδια στις γνωστές καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις: έχει εμπρόσθιο μέρος αλόγου (κεφαλή, λαιμός, ώμοι και μπροστινά πόδια) και πίσω μέρος κόκκορα με ουρά, φτερά και πόδια (αντί των πίσω ποδιών του αλόγου).

Σε ένα κείμενο ωστόσο που αποδίδεται στον Ησύχιο τον Αλεξανδρέα μνημονεύονται τρεις διαφορετικοί τύποι ιππαλεκτρυόνων: ένας γιγάντιος πετεινός, ένα γιγάντιο όρνιο και ένα πλάσμα παρόμοιο με γρύπα, όπως αυτός παριστάνεται σε υφάσματα από την Περσία.^[5] Υπήρξε ίσως κάποια σύγχυση, καθώς ορισμένα κείμενα αναφέρονται στους ιππαλεκτρυόνες ως κοινά άλογα ή ως θαλάσσια τέρατα. Πριν από τον Αισχύλο, δεν εμφανίζεται κάποια ιδιαίτερη ονομασία με την οποία να αναφέρονται αναπαραστάσεις ιπαλεκτρυόνων.

Η αρχαιότερη γνωστή απεικόνιση ενός ιππαλεκτρυόνα είναι σε έναν ασκό από την Κνωσό, που χρονολογείται στον 9ο αιώνα π.Χ..^[5]

Οι ιππαλεκτρυόνες έγιναν συνηθισμένο θέμα στην αγγειογραφία από το 575 μέχρι το 480 π.Χ.^[5], συχνά εικονιζόμενοι με έναν άοπλο αναβάτη, συνήθως ένα νεαρό αγόρι.^[4]

Μια ανάλυση των έργων του Αριστοφάνη υποδεικνύει ότι το μοτίβο του ιππαλεκτρυόνα ίσως να προέρχεται από τη Μέση Ανατολή, με τα ρούχα που φορούν πρόσωπα τα οποία απεικονίζονται σε αγγειογραφίες με ιππαλεκτρυόνες να μοιάζουν με ασιατικά ενδύματα, αν και αυτό αμφισβητείται.^[5]

Οι ιππαλεκτρυόνες απεικονίζονται σχεδόν αποκλειστικά^[4] σε μελανόμορφα αγγεία από την Αττική^[1] και ίσως να ήταν μία εναλλακτική απεικόνιση του Πηγάσου.^[1]

Τα υβρίδια αποτελούσαν ένα δημοφιλές και συνηθισμένο θέμα στην αρχαϊκή ελληνική γλυπτική και αγγειογραφία.^[4] Τα περισσότερα φαίνεται να ήρθαν στην Ελλάδα από την Ανατολή, ωστόσο καμιά προγενέστερη απεικόνιση ιππαλεκτρυόνα στην αρχαία αιγυπτιακή ή μεσανατολική τέχνη δεν έχει βρεθεί ακόμη.^[4]

Ιππαλεκτρυόνες έχουν εντοπιστεί σε χαραγμένες πέτρες της ύστερης περιόδου της Αρχαίας Αιγύπτου (δηλαδή μετά το 700 π.Χ. περίπου). Παρά το ότι διαφέρουν από τις αττικές και ιονικές απεικονίσεις του 6ου αιώνα, η κεφαλή του αλόγου και τα πόδια και ουρά πετεινού είναι τα ίδια.

Πέντε νομίσματα που απεικονίζουν έναν ιππαλεκτρυόνα, ή πιθανώς τον Πήγασο, βρέθηκαν το 1868 στον θησαυρό Volterra, μεταξύ 65 πολύ παλαιών κομματιών.

Σύμφωνα με το έργο του Αριστοφάνη Βάτραχοι, οι ιππαλεκτρυόνες ζωγραφίζονταν συχνά πάνω σε ασπίδες. Σώζεται ένα ερυθρόμορφο αγγείο που απεικονίζει την Αθηνά να φέρει ασπίδα, η οποία έχει επάνω της έναν ιππαλεκτρυόνα. Στην απεικόνιση του πλάσματος αποδίδονταν πιθανότατα αποτροπαϊκές και προφυλακτικές ιδιότητες.^[5] Οι κόκκορες θεωρείτο ότι προφύλασσαν ως σύμβολα της ηλιακής δυνάμεως^[6], εκδιώκοντες τους δαίμονες με το λάλημά τους κατά την αυγή. Τα φτερωτά άλογα αποτελούν νεκρώσιμα σύμβολα, καθώς πιστευόταν ότι οδηγούν τις ψυχές των νεκρών. Το συγκεκριμένο γκροτέσκο και κωμικό υβρίδιο υποτίθεται ότι με το γέλιο που προκαλούσε εκδίωκε το κακό.

Ο ιππαλεκτρυών που περιγράφει ο Αισχύλος στο έργο του Μυρμιδόνες, μέρος της χαμένης τριλογίας του Αχιλληίς, ήταν πιθανότατα φιλοτεχνημένος σε ανάμνηση μιας εξαίρετης ναυτικής πράξεως. Στους Βατράχους ο Αριστοφάνης αναφέρει ότι ζωγραφιζόταν πάνω σε πλοία σε προγενέστερες εποχές, υποδεικνύοντας ότι θα μπορούσε να πιστώνεται με μαγικές δυνάμεις ως προς την προστασία τους:

• Swets & Zitlinger: «Annales de la Faculté des Lettres de Bordeaux et des Universités du Midi», quatrième série commune aux Universités d'Aix, Bordeaux, Montpellier, Toulouse, στη Revue des études anciennes, τόμ. 6, 1904
• W. Geoffrey Arnott: Birds in the ancient world from A to Z, Routledge, 2007, ISBN 978-0-415-23851-9
• Juan Eduardo Cirlot, Jack Sage & Herbert Read: A dictionary of symbols, Routledge, 1993, ISBN 978-0-415-03649-8

• Ο ιππαλεκτρυών στο Theoi.com
• «Hippalektryon» του Harvey Alan Shapiro στο Art, Myth, and Culture, Greek Vases from Southern Collections (στην Perseus gallery)
• Hippalektryøn στη Summagallicana, με περισσότερες εικόνες