Alfabet guaranišćiny

Alfabet guaranišćiny (guaraniski achegety) jo do dalokeje měry fonetiski alfabet, kótaryž se za pisanje guaranišćiny wužywa, kótaraž se pśedewšym w Paraguayju a jogo susednych krajach powěda.

Alfabet guaranišćiny wobstoj z 33 pismikow:

A, Ã, CH, E, Ẽ, G, G̃, H, I, Ĩ, J, K, L, M, MB, N, ND, NG, NT, Ñ, O, Õ, P, R, RR, S, T, U, Ũ, V, Y, Ỹ, '.

Jich mjenja su:

a, ã, che, e, ẽ, ge, g̃e, he, i, ĩ, je, ke, le, me, mbe, ne, nde, nge, nte, ñe, o, õ, pe, re, rre, se, te, u, ũ, ve, y, ỹ, puso^[1]

Šesć pismikow "A", "E", "I", "O", "U", "Y" pśedstaja wokale. Warianty z tildu su wótpowědujuce nazale. Apostrof " ' " (Puso mjenjowany), pśedstaja laryngalny kyrkowy łusk. Wše dalšne pismiki (inkluziwnje "Ñ", "G̃" a digraf) su konsonanty.

Łatyńske pismiki B, C a D wužywaju se jano ako źěl digrafa, mjaztym až se F, Q, W, X a Z cełego njewužywaju. Pismik "L" a digraf "RR" wužywatej se zwětšego jano w słowach, kótarež su ze špańšćiny póžycone, pśez špańsku fonetiku wobwliwowane abo su njewokalne napodobnjowanje zukow. Špański digraf "LL" se w Guaranišćinje njewužywa.

Pismiki z tildu wót "E", "I", "U", "Y" a "G" w pismach ISO Latin-1 k dispoziciji njestoje. Pismik "G" z tildu samo ako pśedzgótowjona pismikowa kombinacija w znamješkowej sajźbje njejo. W digitalnych wokolinach, w kótarychž toś te glyfy njejsu k dispoziciji, se tilda cesto głownemu pismikoju postponujo ("E~", "I~", "U~", "Y~", "G~") abo se wersija z cirkumfleksom wužywa ("Ê", "Î", "Û", "Ŷ", "Ĝ").

Akut "´" se ako diakritiske znamješko wužywa, aby pśizukowanje (muanduhe) pokazowało. Jolic se žeden akcent njestaja, se slědna złožka pśizukujo. Pśikłady: syva [sy'va] ("coło"), áva ['ava] ("włosy"), tata [ta'ta] ("wogeń"), tái [taj] ("popjerjony").

Až do špańskego dobyśa Pódpołdnjoweje Ameriki w 15. lětstotku, Guaraní su pismo njeměli. Prědne guaraniske teksty buchu wót jezuitskich misionarow pód wužywanjom łatyńskego alfabeta napisane. Mjeršnik Antonio Ruíz de Montoya jo dokumentěrował rěc mjaz drugim w swójima knigłoma Tesoro de la lengua guaraní (Guaranisko-špański słownik, śišćana w lěśe 1639) a Arte y bocabvlario de la lengua guaraní (kompendium gramatiki a słownik, śišćany w lěśe 1722).

Alfabet a pisanje, kótarež buštej w toś tyma ranyma knigłoma wužywanej, stej byłej inkonsistentnej a stej se signifikantnje wót modernego alfabeta a modernego pisanja rozeznałej. W lěśu 1867 jo zasajźił Mariscal Francisco Solano López, tegdejšy prezident Paraguayja, wuběrk za regulěrowanje pisneje rěcy. Ale wuběrk njejo był wuspěšny.

Pismo bu w jogo źinsajšnej formje w lěśe 1950 wót rěcnego kongresa guaranišćina w Montevideo na iniciatiwje wót Reinaldo Decoud Larrosa zrědowane. Toś ten standard jo wobwliwował se pśez notaciju mjazynarodnego fonetiskego alfabeta a wužywa se něnto wšuźi w Paraguayju.

Pśi wšym hyšći eksistěrujo njezjadnosć mjaz literatami wó detailach toś togo standarda. Někotare eksperty měnja, až digraf "CH" měł se do "X" změniś a pismik "G" z tildu se pśez jadnory "G" narownaś a tilda měła na susedny wokal pśejś.

Guaraniske mě za alfabet, achegety, jo neologizm, kótaryž bu z a-che-ge (mjenja prědnych tśoch pismikow) a ty, kótaryž "zrědowanje", "ansambel" wóznamjenijo, wutwórjony.

• Pśirownanje mjaz stareju a noweju pisańskeju wašnju