Ester

Meseleyê Esteri, teqriben VI (Veri Isayi) 486-465 de qewimiya. Nameyi qiral Ahaşveroşi tarix de sey Xerxes viyerenu. İbraniki (hebru) de (u Tewrate de) "Akhashverosh" nusiyenu. İngilizki "Ahas-uerus" u. Tayê tekstani ibraniki de sey "Xerxes" zi yenu vatiş. Latinki de zi sey "Xerxes" viyerenu. Xerxes, miqabili Ahaşveroşi yo. Ahaşveroş (Xerxes, Xusrev) laji qiral Dariyusi û qiraliçe Attosa yo, wexti bayki xo (Dariyusi) de duyes serri sey naibi Babil de hukumdarey kerda. "Qirali keldaniyan Belşatsar a şew kişiya. Qirali medan Dariyus wexto şêşt û di serre bi qiraley girot"

Şuşan (Latinki Susa, İbraniki Sushan) yew deme paytexti elaman biyu. Cuwa pey Dariyuso Yewin (Dariyus I) newe ra imar kerdu. Yew deme biyu merkezi idari ey medan/persan. Şuşan ewro İran de yew ca yo. İran İskendero Gırd, Şuşan işgal û talan kenu. M. A. Dielafoy reya verên Şuşan de yew cigêrayişo arkeolojik virazenu. Şuşan de odayi qirali, harem, "cenet" (bexçeyi ceneti), qenali awka ke royo nizdi ra arda, viciyeni orte.

Nameyi Ester ser o zi zaf munaqeşe estu. Nameyi Ester o raşt bi İbraniki Iddessa (Hadassah, 'myrtle') yo. Wina eysenu ke Ester ya nameyi Homayê (ilahe) Babilan Iştar (Ishtar) ra, yan zi Farski "sitar, 'star' ra yenu. Wexti sumeran û Babiliyan de Iştar nameyi "Xanimê Homayan" o. (50) Iştar, sumeran û Babiliyan het de, nameyi "Xanimê Homayan " o La esli xo de, no name, yani 'Ester', yew nameyo Fariski yo. Manayê ci zi "estare" yo.

• Zazaki de 'estare', 'astare', 'istare' yo. (yıldız)
• Pewlewki/Farski de 'ster', 'star', 'starek'. (yıldız).
• Kurmanci de 'stêr'. (yildiz)
• Vaşti (Waşti) zi yew nameyo kirdki û pehlewki/farski yo. Zazaki de manayê "Waşti" bi tirki "sözlü", "nişanlı" û ge-ge zi "güzel sevgili" ya. Pewlewki/farski de çekuyê "Vaşti" (vêşt, vêşti) manayê rind (güzel) de yo.

Goreyê tayê nuştox û cigêrayoxan, Ester, dini yew kitab niyo; çunku tede nê (niye) behsi Homayi, Musayi, Dawidi û Qudisi (Yeruşalimi) benu; nê itiqad û emeli yahudiyan (cuyan) ser o merdim tawey tede veynenu; nê zi kultur û karekteri yahudiyan ifade kenu. La hunci zi kilisey İsewitine/Xrıstiyanan RI (Raver Isayi) 120 de Ester sey yew kitabo diniyo ke resmi her ca de viyerenu qebul kenu. Welakin Martin Luther, kitabi Esteri sero vunu "werrikna kitabo winayen çinibin" û Ester ra (no kitab ra) nefret kenu, ey bin ra red kenu. Temayê Esteri, surguni yahudiyan û xelasey ninan ser o ya. Tede motifi dini çiniy, la kamey û miliyetperwerey yahudiyan tede eşkera ya. Heto bin a no name, Ester, zaf nizdiyey Ishtar (Iştar) o, ke Iştar nameyê yew Homayê (ilahe) putperestani ey demeyi yo.

Goreyê sewbina nuştoxan "Festê Purimi" hinya zaf nizdiyê "roşani wesari" ey medan/persan a, yan zi festê babilonijan a. Ninan gore "Pur", sey çeku, ya çekuya asuriki "puru/puru" ra yena, ke manayê ci "ca/mevqi" yo, yan zi "lot" (vicak) ey farisan a ke merdim yew çeşit key şansi key kenu. Pur yew nameyo ibraniki yo. Purim roşani yahudiyan o, aşmê sibat yan adari de yo, semedê virardişi xelasey qewmi yahudiyan o ke bini zulmi Hamani ra qediyo, (bimbarik) benu.

Kitabi Ester kami nuştu belu niyo. Tayê vuni Ezra nuşto, la no vate zaf muteber niyo. Tayê vuni Mordekay bi xo nuşto. Tayê zi vuni Nehemya nuşto. Nehemya, Artexerxesi ri, ke o laji û xelefi Ahaşveroşi yo, hizmet kerdu (465-424 VI). Tayê zi vuni ke Ester yan wexti qiral Ahaşveroşi de, yan zi wexti laji ey Artaxerxesi de, Şuşan de çap biya. Heto bin a tayê nuştoxi zi vuni Ester raşta yew kitabo tarixi yo û çiko ho tede heme raşt u, tayê zi tam tersi ney vatey vicêni û vuni Ester yew fantazi yo. La wina eysenu ey ke Ester nuştu qanun, orf û edetani medan/persan û mimari bacari Şuşani, sarayê Şuşani û welati medan hol sinasnenu. Mumkun û ke yew yahudiyo ke surgun biyu şiyu uca, o deme welati medan de ciwiyo, biyu şahidi na mesela û na mesela nuşta, yan zi fek ra neqil kerda.

• Kıtabê Esteri