Leòdhas

Y rhan ogleddol o ynys fwyaf Ynysoedd Allanol Heledd yw Leòdhas (Saesneg:Lewis). Gelwir y rhan ddeheuol yn Na Hearadh (Harris). Mae gan yr ynys amrywiaeth o fywyd gwyllt ac mae'n un o gadarnleoedd iaith Gaeleg yr Alban, gyda thua 50% o'r boblogaeth yn siarad Gaeleg yn rhugl a thua 70% a rhyw wybodaeth o'r iaith. Presbyteriaeth yw'r brif grefydd, ac mae cadw'r Sul yn parhau i fod yn bwysig yma.

Leòdhas

Math	gorynys
Poblogaeth	18,500
Daearyddiaeth
Sir	Ynysoedd Allanol Heledd
Gwlad	Yr Alban
Arwynebedd	1,770 km²
Cyfesurynnau	58.2°N 6.6°W
Cod OS	NB426340
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Yn 2001 roedd poblogaeth Leòdhas yn 16,872. Prifddinas yr ynys yw Steòrnabhagh (Saesneg: Stornoway), sydd a chysylltiad fferi ag Ullapool ar y tir mawr. Mae maes awyr bychan ger pentref Melbost, rhyw ddwy filltir i ffwrdd. Ar un adeg roedd dylanwad y Llychlynwyr yn gryf yma, a daw enw'r ynys o Ljóðhús yn Hen Norwyeg. Maint Leòdhas yw 683 milltir sgwâr^[1]. Mae’n cynnwys 404,184 erw o dir, 24863 erw o ddŵr mewnol, 230 erw o forfa, 7,775 erwo arfordir a 150 erw o ddŵr llanwol.

Ceir nifer o henebion diddorol ar yr ynys; yr enwocaf efallai yw cylch cerrig Calanais (Callanish) a'r broch yn Dun Carloway. Mai sawl cylch hŷn yn ymyl cylch enwocaf Calanais. Mae’r ynys hefyd yn nodedig am y bythynnod traddodiadol a elwir yn Dai Duon, gydag enghreifftiau yn Arnol a Garenin. Darganfuwyd sawl tŷ o’r Oes Haearn yn ymyl traeth Bostadh ar ôl storom ym 1993, datguddiodd 5 ohonynt gan gloddfa ym 1996. Adeiladwyd copi o dŷ Pictaidd gerllaw ym 1998.^[2]

Cyrhaeddodd Llychlynwyr yn ystod y 9g, ac arhosodd rhai, yn priodi pobl leol, a daethant yn gristnogol. Disodlwyd tai crynion gan dai sgwâr, yn ôl y dull llychlynaidd. Daeth yr ynys yn rhan o Frenhiniaeth Mann a’r Ynysoedd, eiddo i Norwy.^[3]

Mae gan Leòdhas nifer o draethau nodedig, megis Bostadh, Tolastadh bho Thuath, Uig, Ness, Dalmor, Dalbeag a Valtos.^[4]