Eglwys Sant Cadfan, Tywyn

Saif Eglwys Sant Cadfan (weithiau Eglwys Cadfan Sant neu Eglwys Cadfan) yn Nhywyn, Gwynedd. O Lydaw y daeth Cadfan, gyda deuddeg o'i dylwyth. Mae rhai rhestrau yn rhoi cymaint a 25 o enwau.^[1] Sefydlodd llan, sef cymuned Gristnogol tua 580. Tyfodd i fod yn clas; 'Llain y Clas'^[2] (Saesneg: College Green) yw enw'r stryd gyferbyn a tu ôl i'r eglwys.

Eglwys Sant Cadfan

Math	eglwys
Sefydlwyd	12 g
Daearyddiaeth
Lleoliad	Tywyn
Sir	Gwynedd
Gwlad	Cymru
Uwch y môr	7 metr
Cyfesurynnau	52.588°N 4.0853°W
Arddull pensaernïol	pensaernïaeth Romanésg
Statws treftadaeth	adeilad rhestredig Gradd I
Cysegrwyd i	Cadfan
Manylion
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Noda Brut y Tywysogion i'r eglwys gael ei distrywio gan y Llychlynwyr yn 963, ac yn ystod y 12g canmolwyd yr eglwys mewn awdl gan Llywelyn Fardd (I). Mae rhannau cynharaf yr eglwys yn dyddio i'r 12g, ac yn wreiddiol yr oedd ganddi dŵr canolog, ond dymchwelodd hwnnw yn 1693.^[3]

Oddi fewn, ceir dau feddfaen o'r 14g, gydag un yn perthyn i offeiriad dienw, tra credir mai bedd Gruffudd ab Adda (m. c. 1350) o Ddôl-goch ac Ynysymaengwyn yw'r llall. Gelwir y beddfaen hwnnw 'Y Marchog sy'n Wylo' gan fod nam yn y garreg ar y llygaid dde sy'n casglu gwlybaniaeth mewn tywydd gwlyb, gan roi'r argraff o wylo.^[4]

Prif drysor yr eglwys hon yw Carreg Cadfan; arni mae'r arysgrif Gymraeg hynaf y gwyddys amdani. Fe'i hysgrifennwyd tua dechrau'r 9g, os nad cynt.

Saif hen ficerdy'r eglwys, a adeiladwyd yn rhan gyntaf y 19g, ar National Street. Tŷ preifat ydyw bellach dan yr enw 'Tŷ Cadfan Sant Archifwyd 2016-03-04 yn y Peiriant Wayback'. Enwyd National Street (Duck Street cyn hynny) ar ôl y National School, sef yr ysgol eglwysig a oedd gynt ar y stryd honno.