Tinamŵ cribog y De

Tinamŵ cribog y De Eudromia elegans
Statws cadwraeth
Pryder lleiaf  (IUCN 3.1)
Dosbarthiad gwyddonol
Teyrnas:	Animalia
Ffylwm:	Chordata
Dosbarth:	Aves
Urdd:	Tinamiformes
Teulu:	Tinamidae
Genws:	Eudromia[*]
Rhywogaeth:	Eudromia elegans
Enw deuenwol
Eudromia elegans
Dosbarthiad y rhywogaeth

Aderyn a rhywogaeth o adar yw Tinamŵ cribog y De (sy'n enw gwrywaidd; enw lluosog: tinamŵaid cribog y De) a adnabyddir hefyd gyda'i enw gwyddonol Eudromia elegans; yr enw Saesneg arno yw Elegant crested-tinamou. Mae'n perthyn i deulu'r Tinamŵaid (Lladin: Tinamidae) sydd yn urdd y Tinamiformes.^[1]

Talfyrir yr enw Lladin yn aml yn E. elegans, sef enw'r rhywogaeth.^[2]

Mae tinamŵ cribog y de yn aderyn siâp petris gydag adenydd crwn. Mae'r aderyn yn lliw olewydd-frown gyda'r plu yn ffurfio patrymau cordeddog du a gwyn yn bennaf. Mae gan yr aderyn streipen hir oddi ar y gwyn sy'n cychwyn uwchben y llygad ac yn parhau i lawr ochr y gwddf. Mae'r pig yn fyr, yn dod i bwynt unionsyth sydyn. Mae coesau a thraed y rhywogaeth yn fyr ac yn gryf, wedi'u hadeiladu ar gyfer rhedeg. Mae gan y ddwy nodwedd hynny liw gwyn-llwyd. Mae'r tinamou cribog y de yn 39 i 41 cm (15-16 modfedd) o hyd ar gyfartaledd. Gellir dod o hyd iddynt mewn heidiau o tua 5-10 o adar, ac yn aml yn cael eu canfod trwy glywed eu galwadau chwiban.

Mae tinamŵ cribog y de yn osgoi gweiriau tal a thrwchus a chlystyrau trwchus iawn o fân brysgwydd. Mae amgylcheddau delfrydol yn cynnwys glaswelltiroedd sych, dryslwyni agored, safana sych, bryniau agored gyda chlytiau anghysbell o lwyni, a thiroedd fferm wedi'u trin. Mae'r aderyn hwn i'w ganfod ar diroedd uwch (2,500 m (8,200 tr)) ac i'w ganfod yr holl ffordd i lawr i lefel y môr. Maent yn byw ledled yr Ariannin a Chile.

Er bod tinamŵ cribog y de yn cael ei ddosbarthu fel rhywogaeth hollysol, mae eu diet yn amrywio yn dibynnu ar y tymor. Yn ystod y gaeaf mae eu diet yn cynnwys grawn planhigion, ffrwythau, dail a blagur, Fodd bynnag, yn yr haf maent yn bwyta llawer iawn o bryfed sy'n byw yn yr ardal. Wrth chwilio am fwyd maent yn ymestyn dros bellteroedd mawr oni bai bod digonedd o fwyd, byddant yn aros yn yr un ardal.

Er bod tinamŵ cribog y de yn cael ei ddosbarthu fel rhywogaeth hollysol, mae eu diet yn amrywio yn dibynnu ar y tymor. Yn ystod y gaeaf mae eu diet yn cynnwys grawn planhigion, ffrwythau, dail a blagur, Fodd bynnag, yn yr haf maent yn bwyta llawer iawn o bryfed sy'n byw yn yr ardal. Wrth chwilio am fwyd maent yn ymestyn dros bellteroedd mawr oni bai bod digonedd o fwyd, byddant yn aros yn yr un ardal.

Mae tinamou cribog y de yn ddaearol iawn, mae'n aml yn rhedeg ac yn cerdded ar y ddaear, yn wahanol i adar eraill. Maent yn treulio'r nos mewn mannau clwydo rheolaidd. I lanhau, maent yn golchi llwch yn rheolaidd er mwyn tynnu parasitiaid o'u plu. Rhag ofn cael eu hela mae'r adar yn hynod o wyliadwrus. Pan fydd un yn cael ei ddychryn safant yn uchel iawn i chwilio am ffynhonnell y perygl yna cilio i guddio; maent naill ai'n cuddio y tu ôl i lystyfiant neu'n gwastatáu eu hunain ar y ddaear ac yn plygu eu pen i lawr i lefel traed. Mae'r alwad maen nhw'n ei defnyddio yn chwibaniad trist uchel.

Pant ar y ddaear yw'r nyth a ffurfiwyd gan y ddau aderyn ac a leolir yn agos at lwyn isel. Dim ond y gwryw sy'n darparu gofal rhieni, yn deor yr wyau, ac yn magu'r cywion. Pan fydd y cywion ifanc yn deor, maen nhw wedi eu gorchuddio gan manblu meddal ac yn gallu rhedeg. Maent yn gadael y nyth bron yn syth, ond yn aros gyda'r gwryw am gyfnod penodol o amser, gan ddod yn annibynnol erbyn tri i bedwar mis oed. Mae'r tinamŵ, yn wahanol i eraill, yn heidio'n rheolaidd, yn enwedig yn y gaeaf.

Gall tinamŵ cribog y de hedfan pellteroedd byr, ond nid ydynt wedi'u hadeiladu'n ddigonol i hedfan. Dim ond tua 500 metr y gallan nhw hedfan, cyn glanio eto. Mewn ardaloedd lle nad oes llawer o rwystrau, maent yn llithro â fflapiau cymysg, gan ddwyn i gof betris. Oherwydd yr adenydd byr a'r gynffon, os yw'r aderyn yn colli rheolaeth wrth esgyn, gall hedfan i rwystrau fel canghennau, gwifrau neu waliau, a all gael canlyniadau angheuol.

Mae tinamŵ cribog y de yn aros yn ffyddlon i filltir sgwâr, ac yn ystod y gaeaf maent yn symud mewn grwpiau dros diriogaethau mawr wrth chwilio am fwyd.

Daw Eudromia o ddau air Groeg, yn golygu 'yn dda' neu’n braf’, a dromos yn golygu dihangfa wrth redeg. Mae'r diffiniadau hyn gyda'i gilydd yn golygu, dianc rhedeg braf, sy'n cyfeirio at eu harfer o ddianc rhag ysglyfaethwyr trwy redeg. Yn olaf, mae elegans yn golygu taclus neu gain, a martinete yw'r Sbaeneg am y crëyr nos oherwydd bod ei arfbais gain yn atgoffa rhywun o arfbais crëyr nos.

Mae pob tinamŵ yn dod o'r teulu Tinamidae, ac yn y drefn uwch maen nhw hefyd yn cael eu dosbarthu efo'r ratites. Yn wahanol i ratites eraill, gall tinamwiaid hedfan, er yn gyffredinol nid ydynt yn ehedwyr cryf. Datblygodd yr holl ratites o adar hedfan cynhanesyddol, a thinamwiaod yw'r berthynas fyw agosaf i'r adar hyn.

Isidore Geoffroy Saint-Hilaire oedd y cyntaf i ddisgrifio tinamou cribog y de o sbesimen o Dde America, ym 1832.

Mae'r tinamŵ cribog y De yn perthyn i deulu'r Tinamŵaid (Lladin: Tinamidae). Dyma rai o aelodau eraill y teulu:

Rhestr Wicidata:

rhywogaeth	enw tacson	delwedd
Tinamŵ adeingoch	Rhynchotus rufescens
Tinamŵ bron llwydfelen	Nothocercus julius
Tinamŵ bychan	Taoniscus nanus
Tinamŵ cycyllog	Nothocercus nigrocapillus
Tinamŵ'r ucheldir	Nothocercus bonapartei

• Rhestr Goch yr IUCN

Safonwyd yr enw Tinamŵ cribog y De gan un o brosiectau . Mae cronfeydd data Llên Natur (un o brosiectau Cymdeithas Edward Llwyd) ar drwydded agored CC 4.0. Chwiliwch am ragor o wybodaeth ar y rhywogaeth hon ar wefan Llên Natur e.e. yr adran Bywiadur, a chyfrannwch er mwyn datblygu'r erthygl hon ymhellach.