Morgi

Grŵp o bysgod yw morgwn (neu siarcod). Mae gan forgwn sgerbydau cartilagaidd, cennau miniog yn gorchuddio eu cyrff, rhesi o ddannedd miniog, rhwng pump a saith o agennau tegyll ar ochr eu pen, ac esgyll dwyfronnol. Mae'r mwyafrif o forgwn yn ddiniwed ond mae ychydig o rywogaethau yn ymosod ar bobl weithiau.

Mae gan siarcod amrannau, ond dydyn nhw ddim yn eu defnyddio oherwydd bod y dŵr cyfagos yn glanhau eu llygaid.

Os nad oes esgyll, mae'r siarcod yn aml yn dal yn fyw ond yn cael eu taflu. Yn methu nofio yn effeithiol, maent yn suddo i waelod y cefnfor ac yn marw o fygu neu yn cael eu bwyta gan ysglyfaethwyr eraill. Mae siarcod modern yn cael eu dosbarthu o fewn y clâd Selachimorpha (neu Selachii) a nhw yw chwaer grŵp y cathod môr.

Mae'r siarcod hysbys cynharaf yn dyddio'n ôl i fwy na 420 miliwn o flynyddoedd (CP).^[1] Ers hynny, mae siarcod wedi esblygu i dros 500 o rywogaethau. Gallant amrywio o ran maint: o'r siarc llusern bach (Etmopterus perryi), rhywogaeth môr-dwfn sydd yn ddim ond yn 17 cm (6.7 mod) o hyd, i'r morgi morfilaidd (y Rhincodon typus), sef y pysgodyn mwyaf yn y byd, sy'n cyrraedd tua 12 metr.^[2] Mae siarcod i'w cael ym mhob moroedd ac maent yn gyffredin i ddyfnderoedd hyd at 2,000 metr (6,600 tr) . Yn gyffredinol nid ydynt yn byw mewn dŵr croyw, er bod rhai eithriadau hysbys, megis y siarc tarw a siarc yr afon, sydd i'w cael mewn dŵr môr a dŵr croyw. ^[3] Mae gan siarcod orchudd o ddeintyddion dermol sy'n amddiffyn eu croen rhag niwed a pharasitiaid yn ogystal â gwella eu dynameg hylif . Mae ganddyn nhw hefyd setiau niferus o ddannedd cyfnewidiadwy.^[4]

Mae sawl rhywogaeth yn frig-ysglyfaethwr, sef organebau sydd ar frig eu cadwyn fwyd ee y morgi rhesog y morgi glas, y morgi mawr gwyn morgi mako, y dyrnwr a'r morgi pen morthwyl.

Mae pobl yn dal morgwn ar gyfer eu cig neu gawl asgell morgi. Mae llawer o boblogaethau o forgwn dan fygythiad enbyd oorhela. Ers 1970, mae poblogaethau siarcod wedi gostwng 71%, yn bennaf oherwydd gorbysgota.^[5]

Mae tystiolaeth am fodolaeth chondrichthyans tebyg i forgi'n dyddio o'r cyfnod Ordofigaidd, 450–420 miliwn o flynyddoedd yn ôl, cyn i fertebratau'r tir fodoli a chyn i amrywiaeth o blanhigion wladychu'r cyfandiroedd.^[6][7] Ond mae'r cen morgi hynaf tua 420 miliwn o flynyddoedd yn ôl, yn y cyfnod Silwraidd.^[7] Roedd yr anifeiliaid hynny'n edrych yn wahanol iawn i'r morgwn modern.^[8] Y dant siarc mwyaf cyffredin yn yr adeg hon yw'r cladodont, dant tenau tebyg i dryfer, i helpu i ddal pysgod mae'n debyg. Gellir olrhain y rhan fwyaf o'r morgwn modern i tua 100 miliwn o flynyddoedd yn ôl.^[9] Mae'r rhan fwyaf o'r ffosilau a gafwyd hyd iddyn nhw o ddannedd, yn aml mewn cryn nifer. Mae sgerbydau rhannol a hyd yn oed gweddillion ffosil cyflawn wedi'u darganfod ac awgrymir bod morgwn yn tyfu degau o filoedd o ddannedd dros oes. Mae'r dannedd yn cynnwys calsiwm ffosffad sy'n hawdd ei ffosileiddio, sy'n apatit. Pan fydd morgi'n marw, mae'r sgerbwd pydredig yn torri i fyny'n sydyn, gan wasgaru'r prismau apatite.

Ymhlith y pysgod mwyaf hynafol a chyntefig tebyg i siarc mae'r Cladoselache, o tua 370 miliwn o flynyddoedd yn ôl,^[10] sydd wedi'i ddarganfod o fewn strata Paleosöig yn Ohio, Kentucky, a Tennessee. Ar y pwynt hwnnw yn hanes y Ddaear roedd y creigiau hyn yn ffurfio gwaddodion gwaelod meddal cefnfor mawr, bas, a oedd yn ymestyn ar draws llawer o Ogledd America. Dim ond tua un fetr oedd y Cladoselache, gydag esgyll trionglog anystwyth a cheg main.^[10] Roedd ei ddannedd miniog yn dirywio gyda defnydd. O’r nifer fechan o ddannedd a ganfuwyd gyda’i gilydd, mae’n fwyaf tebygol nad oedd y Cladoselache yn disodli'i ddannedd mor rheolaidd â morgwn modern. Roedd siâp ei esgyll yn debyg i'r morgi mawr gwyn a'r makos. Mae presenoldeb pysgod cyfan wedi'u yn eu stumogau'n awgrymu eu bod yn nofwyr cyflym ac ystwyth iawn.

Mae dannedd y morgi'n cael eu hymgorffori yn y deintgig (cig y dannedd) yn hytrach na'u gosod yn uniongyrchol ar yr ên, ac yn cael eu disodli'n gyson trwy gydol eu hoes. Ceir sawl rhes o ddannedd cyfnewid yn tyfu mewn rhigol y tu mewn i'r ên ac yn ymsymud ymlaen yn raddol yn debyg i gludfelt; mae rhai morgwn yn colli 30,000 neu fwy o ddannedd yn ystod eu hoes. Ailosodir y danned bob rhyw 8 i 10 diwrnod hyd at bob rhyw fis neu ddau. Yn y rhan fwyaf o rywogaethau, mae'r dannedd yn cael eu disodli un ar y tro yn hytrach na bob yn rhes gyfan ar yr un pryd, a welir yn y morgi Isistius.^[11]

Mae siâp y dannedd yn dibynnu ar ddeiet y morgi: mae gan y rhai sy'n bwydo ar folysgiaid a chramenogion ddannedd trwchus a gwastad a ddefnyddir i falu, ond mae gan y rhai sy'n bwydo pysgod ddannedd tebyg i nodwyddau i'w bachu, eu dal, ac mae danneddy rhai sy'n bwydo ar ysglyfaeth mwy fel mamaliaid yn pwyntio'n is. dannedd ar gyfer gafaelg a dannedd uchaf trionglog gydag ymylon danheddog i'w torri. Mae dannedd porthwyr plancton fel yr heulforgi yn fach ac yn anweithredol.^[12]

Mae sgerbydau morgwn yn wahanol iawn i rai pysgod esgyrnog a fertebratau'r tir. Mae gan forgwn a physgod cartilagaidd eraill (e.e. morgathod, y gwningen fôr) sgerbydau wedi'u gwneud o gartilag a meinwe gyswllt. Mae cartilag yn hyblyg ac yn wydn, ond mae tua hanner dwysedd arferol yr asgwrn sy'n lleihau pwysau'r sgerbwd ac yn arbed ynni.^[13] Gan nad oes gan forgwn gewyll asennau, mae'n hawdd eu malu dan eu pwysau eu hunain ar dir.^[14]

Nid yw genau (neu geg) morgwn, fel rhai morgathod, wedi'u cysylltu â'r penglog. Mae arwyneb yr ên (o'i gymharu â fertebrâu a bwaod tagell y morgi) angen cymorth ychwanegol oherwydd ei fod dan straen aruthrol gan fod y morgi angen cryfder wrth hela. Mae ganddo haen o blatiau hecsagonol bach o'r enw teserâu, sef blociau crisial o halwynau calsiwm wedi'u trefnu fel mosaig.^[15] Mae hyn yn rhoi yr un cryfder i'r mannau hyn a'r hyn a geir ym meinwe esgyrnog anifeiliaid eraill.

Yn gyffredinol, dim ond un haen o deserâu sydd gan forgwn, ond mae gan enau sbesimenau mawr ddwy neu dair haen neu fwy, yn dibynnu ar faint y corff. Gall fod hyd at bum haen ar enau'r morgi mawr gwyn.^[16] Yn y trwyn, gall y cartilag fod yn sbyngaidd ac yn hyblyg.

Yn wahanol i bysgod esgyrnog y mae gan morgwn gorsed croenol cymhleth wedi’i wneud o ffibrau colagenig hyblyg ac wedi’u trefnu fel rhwydwaith troellog o amgylch eu corff. Mae hyn yn gweithio fel sgerbwd allanol, gan ddarparu atodiad ar gyfer eu cyhyrau nofio ac felly arbed egni. Mae’u deintiglau’n rhoi manteision hydrodynamig iddynt gan eu bod yn lleihau cynnwrf wrth nofio. Mae gan rai rhywogaethau o forgwn ddeintiglau pigmentog sy’n ffurfio patrymau cymhleth fel smotiau (e.e. morgi sebraidd) a streipiau (e.e. morgi rhesog). Mae’r marciau hyn yn bwysig ar gyfer cuddliw ac yn helpu morgwn i ymgymysgu â’w hamgylchedd ac i’u gwneud yn anodd i ysglyfaeth i’w canfod. Ar gyfer rhai rhywogaethau y mae patrwm croenol yn dychwelyd i ddeintiglau wedi’u hiacháu hyd yn oed ar ôl iddynt gael eu tynnu gan anaf.

Y cynffonau sy'n gwthio'r morgi yn ei flaen, ac mae'r cyflymder a'r cyflymiad yn dibynnu ar siâp y gynffon. Mae siapau'r esgyll cynffonnol yn amrywio'n sylweddol oherwydd eu hesblygiad mewn amgylcheddau gwahanol. Mae gan forgwn esgyll cynffonnol lle mae'r rhan gefnol (dorsal) fel arfer yn amlwg yn fwy na'r rhan ddorrol (fentrol). Mae hyn oherwydd bod asgwrn cefn y morgi yn ymestyn i'r rhan gefnol honno, gan ddarparu mwy o arwynebedd i atodi'r cyhyrau. Mae hyn yn caniatáu ymsymudiad mwy effeithlon ymhlith y pysgod cartilagaidd.^[17]

Yn wahanol i bysgod esgyrnog, nid oes gan siarcod bledren nofio llawn nwy ar gyfer hynofedd (buoyancy). Yn lle hynny, mae siarcod yn dibynnu ar afu mawr wedi'i lenwi ag olew sy'n cynnwys sgwalen, a chartilag, sef tua hanner dwysedd arferol yr asgwrn.^[18] Mae eu iau yn cyfrif am hyd at 30% o gyfanswm màs eu corff.^[19] Mae effeithiolrwydd yr afu yn gyfyngedig, felly mae siarcod yn defnyddio lifft deinamig i gynnal dyfnder wrth nofio. Mae rhai morgwn yn storio aer yn eu stumogau, gan ei ddefnyddio fel math o bledren nofio. Mae gan siarcod sy'n byw ar y gwaelod, fel y siarc nyrsio, hynofedd negyddol, gan ganiatáu iddynt orffwys ar wely'r cefnfor.

Gall treuliad gymryd amser hir. Mae'r bwyd yn symud o'r geg i stumog siâp J, lle mae'n cael ei storio a lle mae'r treuliad cychwynnol yn digwydd.^[20] Mae’n bosibl na fydd eitemau diangen byth yn mynd heibio’r stumog, ac yn lle hynny mae’r siarc naill ai’n eu chwydu neu’n troi ei stumogau tu mewn allan ac yn taflu eitemau diangen o’i geg.^[21]

Un o'r gwahaniaethau mwyaf rhwng systemau treulio'r morgi a mamaliaid yw bod gan forgwn berfeddion llawer byrrach. Mae'r hyd byr hwn yn cael ei gyflawni gan falf troellog gyda llawer o droadau o fewn un adran fer yn lle coluddyn hir tebyg i diwb. Mae'r falf yn darparu arwynebedd hir, sy'n ei gwneud yn ofynnol i fwyd gylchredeg y tu mewn i'r coludd byr nes ei fod wedi'i dreulio'n llawn, pan fydd y cynhyrchion gwastraff sy'n weddill yn mynd i mewn i'r cloaca.^[22]

Mae gan siarcod allu arogli arbennig o dda, sydd wedi'u lleoli yn y ddwythell fer (nad yw wedi'i hasio, yn wahanol i bysgod esgyrnog) rhwng yr agoriadau trwynol blaen ac ôl, gyda rhai rhywogaethau'n gallu canfod cyn lleied ag un rhan fesul miliwn o waed mewn dŵr môr.^[23] Mae maint y bwlb arogleuol yn amrywio gyda'r maint yn dibynnu ar faint mae rhywogaeth yn dibynnu ar arogl neu olwg i ddod o hyd i'w hysglyfaeth.^[24][24] Mewn riffiau, lle gellir gweld yn bell, mae gan aelodau o deulu'r Carcharhinidae fylbiau arogli llai.^[24] Mae gan siarcod a geir mewn dyfroedd dyfnach hefyd fylbiau arogli mwy.^[25]

Mae gan siarcod y gallu i bennu cyfeiriad arogl penodol yn seiliedig ar amseriad canfod arogl ym mhob ffroen Mae hyn yn debyg i'r dull y mae mamaliaid yn ei ddefnyddio i bennu cyfeiriad sain o fewn y ddwy glust.

Mae llygaid morgi yn debyg i lygaid fertebratau eraill, ac yn cynnwys lensys tebyg, cornbilennau a retinâu, er bod eu golwg wedi ymaddasu'n dda i'r amgylchedd morol gyda chymorth meinwe o'r enw tapetwm lucidwm. Mae'r meinwe hon y tu ôl i'r retina ac yn adlewyrchu golau yn ôl iddo, gan gynyddu gwelededd (y gallu i weld) mewn dyfroedd tywyll. Mae effeithiolrwydd y meinwe yn amrywio, gyda rhai morgwn ag ymaddasiadau nos cryfach. Gall llawer o forgwn gyfangu ac ymledu cannwyll eu llygaid, fel bodau dynol, rhywbeth na all pysgodyn teleostaidd ei wneud. Mae gan morgwn amrannau hefyd, ond nid ydynt yn blincio, gan fod y dŵr o'u cwmpas yn glanhau eu llygaid. Er mwyn amddiffyn eu llygaid mae gan rai rhywogaethau bilenni arbennig sy'n gorchuddio'r llygaid wrth hela a phan ymosodir arno. Fodd bynnag, nid oes gan rai rhywogaethau, gan gynnwys y morgi mawr gwyn (Carcharodon carcharias), mo'r bilen hon, ond yn hytrach maent yn rhowlio eu llygaid yn ôl i'w hamddiffyn wrth daro ysglyfaeth. Mae'n debyg bod y defnydd o olwg yn amrywio yn ôl rhywogaethau ac amodau dŵr. Gall maes golwg y morgi gyfnewid rhwng monociwlaidd a stereosgopig ar unrhyw adeg.^{[26][27][28][29]}

Er ei bod hi'n anodd profi clyw siarcod, mae'n bur debygol fod ganddynt synnwyr craff ac efallai y gallant glywed ysglyfaeth o filltiroedd lawer i ffwrdd.^[30] Mae sensitifrwydd clyw y rhan fwyaf o rywogaethau siarcod rhwng 20 a 1000 Hz.^[31] Mae agoriad bach ar bob ochr i'w pennau yn arwain yn syth i'r glust fewnol trwy sianel denau. Mae'r llinell ochrol yn dangos trefniant tebyg, ac mae'n agored i'r amgylchedd trwy gyfres o agoriadau a elwir yn fandyllau ochrol. Mae hyn yn ein hatgoffa o darddiad cyffredin y ddwy organ synhwyro dirgryniad a sain hyn sy'n cael eu grwpio gyda'i gilydd fel y system acwstigo-lateralis. Mewn pysgod esgyrnog a thetrapodau mae'r agoriad allanol i'r glust fewnol wedi'i golli.

Mae hyd oes siarc yn amrywio yn ôl rhywogaeth gyda'r rhan fwyaf yn byw 20 i 30 mlynedd. Mae einioes y morgi pigog yn un o'r hiraf: dros 100 mlynedd.^[32] Gall forgwn morfilaidd (y Rhincodon typus) hefyd fyw dros 100 mlynedd.^[33] Roedd amcangyfrifon cynharach yn awgrymu y gallai morgi'r Ynys Las (y Somniosus microcephalus) gyrraedd tua 200 mlynedd, ond canfu astudiaeth ddiweddar un ohonynt a oedd yn 5.02 metr ei fod o leiaf 272 mlwydd oed. sy'n golygu mai hwn oedd yr asgwrn cefn hirhoedlog y gwyddys amdano.^[34][35]

Heliwr unigol yn crwydro'r cefnoforoedd - dyna'r olygfa glasurol o'r morgi - heliwr unigol yn chwilio am fwyd. Fodd bynnag, dim ond i ychydig o rywogaethau y mae hyn yn berthnasol. Mae'r rhan fwyaf yn byw bywydau llawer mwy cymdeithasol ac maent yn ymddangos yn debygol o fod â'u personoliaethau unigryw eu hunain. Mae hyd yn oed siarcod unig yn cyfarfod ar gyfer bridio neu mewn tiroedd hela cyfoethog, a all eu harwain i nofio miloedd o filltiroedd mewn blwyddyn.^[36] Gall patrymau mudo'r morgi fod hyd yn oed yn fwy cymhleth nag mewn adar, gyda llawer o forgwn yn teithio cefnforoedd cyfan.

Gall siarcod fod yn gymdeithasol iawn, gan aros mewn heigiau mawr. Weithiau bydd mwy na 100 o bennau morthwyl cregyn bylchog yn ymgasglu o amgylch morfynyddoedd ac ynysoedd, ee, yng Ngwlff California.^[37] Ceir hierarchaeth cymdeithasol traws-rywogaeth.^[38]

Pan eir atyn nhw'n rhy agos mae rhai morgwn yn perfformio arddangosfa eitha bygythiol, gan gynnwys gorliwio'r symudiadau, a gall amrywio mewn dwyster yn ôl lefel y bygythiad.^[39]

Yn gyffredinol, mae morgwn yn nofio ar gyflymder cyfartalog o 8km yr awr (5 milltir yr awr), ond wrth hela neu ymosod, gall y morgi cyffredin gyrraedd cyflymdra o hyd at 19 km yr awr (12 mi yr awr). Gall y siarc mako asgell byr, y siarc cyflymaf ac un o'r pysgod cyflymaf, chwipio i gyflymder o hyd at 5o km yr awr (31 mya). Mae'r morgi mawr gwyn hefyd yn gallu cynnal pyliau byr o gyflymdra uchel. Gall siarcod deithio rhwng 70 ac 80 km mewn diwrnod.

Mae gan forgwn gymarebau màs ymennydd-i-gorff sy'n debyg i famaliaid ac adar,^[40] ac maent wedi arddangos chwilfrydedd ymddangosiadol ac ymddygiad sy'n debyg i chwarae yn y gwyllt.^[41][42]

Mae tystiolaeth y gall y morgi lemwn ifanc ddefnyddio ddysgu drwy arsylwi drwy ymchwilio i wrthrychau newydd yn eu hamgylchedd.^[43]

Mae pob morgi angen gadw dŵr i lifo dros ei dagellau er mwyn iddynt anadlu; fodd bynnag, nid oes angen i bob rhywogaeth fod yn symud i wneud hyn. Mae'r rhai sy'n gallu anadlu heb symud yn gwneud hynny trwy ddefnyddio eu sbiraglau (ll. twll anadlu) i orfodi dŵr dros eu tagellau, a thrwy hynny ganiatáu iddynt gymeryd ocsigen o'r dŵr. Cofnodwyd bod eu llygaid yn aros ar agor tra yn y cyflwr hwn ac yn mynd ati i ddilyn symudiadau deifwyr yn nofio o'u cwmpas^[44] ac o'r herwydd nid ydynt yn cysgu mewn gwirionedd.

Yn 2006 cynhaliodd yr International Shark Attack File (ISAF) ymchwiliad i 96 o ymosodiadau honedig gan forgwn, gan gadarnhau 62 ohonynt fel ymosodiadau digymell ac 16 fel ymosodiadau a ysgogwyd. Nifer cyfartalog y marwolaethau ledled y byd, y flwyddyn, rhwng 2001 a 2006 oherwydd ymosodiadau gan forgwn (heb eu hysgogi gan y person) oedd 4.3.^[45]

Yn groes i'r gred boblogaidd, dim ond ychydig o siarcod sy'n beryglus i bobl. Allan o fwy na 470 o rywogaethau, dim ond pedwar sydd wedi bod yn rhan o nifer sylweddol o ymosodiadau angheuol, digymell ar fodau dynol: y morgi mawr gwyn, y morgi cynffon wen (Carcharhinus longimanus), y morgi rhesog, a'r morgi Zambezi (neu'r 'tarw').^[46][47] Mae'r morgwn hyn yn ysglyfaethwyr mawr, pwerus, a gallant ladd pobl mewn chwinciad. Er eu bod yn gyfrifol am ymosodiadau ar bobl maen nhw i gyd wedi cael eu ffilmio heb ddefnyddio cawell amddiffynnol.^[48]

Er mwyn helpu i osgoi ymosodiad, ni ddylai pobl wisgo gemwaith neu fetel sgleiniog, ac ymatal rhag sblasho gormod.^[49]

Ym 1991, De Affrica oedd y wlad gyntaf yn y byd i ddatgan bod y morgi mawr gwyn yn rhywogaeth a warchodir yn gyfreithiol^[50] (fodd bynnag, caniateir i Fwrdd Siarcod KwaZulu-Natal ladd siarcod gwyn yn ei raglen "rheoli siarc" yn nwyrain De Affrica).^[51]

Gan fwriadu gwahardd yr arfer o hesgyll siarcod tra ar y môr, pasiodd Cyngres yr Unol Daleithiau Ddeddf Gwahardd Hesgyll Siarcod yn 2000.^[52] Ddwy flynedd yn ddiweddarach gwelodd y Ddeddf ei her gyfreithiol gyntaf ond pasiwyd Deddf Cadwraeth Siarcod gan y Gyngres ym mis Rhagfyr 2010, ac fe’i llofnodwyd yn gyfraith ym mis Ionawr 2011.^[53]

Yn 2003, cyflwynodd yr Undeb Ewropeaidd waharddiad cyffredinol ar forgwn esgyllog (shark fins) ar gyfer pob llong o bob cenedl yn nyfroedd yr Undeb ac ar gyfer pob llong sy'n chwifio baner un o'i aelod-wladwriaethau.^[54] Diwygiwyd y gwaharddiad hwn ym Mehefin 2013 gan gryfhau'r gwaharddiad.^[55]

Yn 2009, fe enwodd y Rhestr Goch yr IUCN o Rywogaethau Mewn Perygl yr Undeb Rhyngwladol dros Gadwraeth Natur 64 o rywogaethau, un rhan o dair o’r holl rywogaethau siarc cefnforol, fel rhai sydd mewn perygl o ddiflannu oherwydd gorbysgota.^[56]

• Siarcod 'hanfodol' i adfer ecosystemau difrodi, darganfyddiadau astudiaeth . The Guardian, 22 Mawrth 2021
• Musick, John A a Musick, Susanna (2011) "Sharks" Archifwyd 2016-03-03 yn y Peiriant Wayback Archived Yn: Adolygiad o gyflwr adnoddau pysgodfeydd morol y byd, tudalennau 245–254, papur technegol FAO Fisheries 569, FAO, Rhufain.ISBN 978-92-5-107023-9ISBN 978-92-5-107023-9 .
• Siarcod yn Ysglyfaeth i Archwaeth Bodau Dynol National Geographic, 28 Hydref 2010.