Saunders Lewis

Saunders Lewis
Ganwyd	John Saunders Lewis  15 Hydref 1893  Wallasey
Bu farw	1 Medi 1985  Caerdydd
Man preswyl	Penarth
Dinasyddiaeth	Cymru
Alma mater	Prifysgol Lerpwl
Galwedigaeth	hanesydd, gwleidydd, llenor, bardd, beirniad llenyddol, dramodydd, academydd
Cysylltir gyda	D. J. Williams, Lewis Valentine
Adnabyddus am	Siwan, Blodeuwedd, Brad, Buchedd Garmon, Gymerwch Chi Sigaret?
Arddull	theatr, barddoniaeth
Priod	Margaret Gilcriest
Plant	Mair Saunders Lewis
Perthnasau	Siwan Jones

	[[:delwedd:|Lavernock]] [[delwedd:|180px|noicon]] Saunders yn darllen ei gerdd Lavernock allan o recordiad ar 'Lleisiau Beirdd Cymru' (Recordiau Sain).
Yn cael trafferth gwrando ar y ffeil? Gweler Cymorth - sain.

Dramodydd, bardd, nofelydd, ysgolhaig, beirniad llenyddol a gwleidydd oedd John Saunders Lewis (15 Hydref 1893 – 1 Medi 1985). Ar 5 Awst 1925 roedd yn un o brif sylfaenwyr Plaid Cymru. Ar 19 Ionawr 1937 dedfrydwyd ef i 9 mis o garchar am ei ran yn llosgi ysgol fomio yn Llŷn. Bu ei ddarlith radio enwog Tynged yr Iaith, a draddodwyd yn 1962, yn sbardun i sefydlu Cymdeithas yr Iaith Gymraeg.

Ganwyd Saunders i deulu o Gymry oedd yn byw yn Wallasey, ger Lerpwl. Roedd yn ail o dri mab i'r gweinidog Methodist Calfinaidd, y Parch. Lodwig Lewis (1859–1933), oedd yn hanu o Sir Gaerfyrddin. Ganwyd ei fam Mary Margaret (née Thomas, 1862–1900) yn Llundain ond roedd y teulu'n hanu o Sir Fôn.

Mynychodd ysgol y bechgyn yn Liscard, sef rhan o dref Wallasey. Roedd Saunders yn astudio Saesneg a Ffrangeg ym Mhrifysgol Lerpwl^[1] pan gychwynnodd Y Rhyfel Byd Cyntaf. Cofrestrodd fel gwirfoddolwr gyda Chatrawd y Brenin, Lerpwl ym Medi 1914 ac yn Ebrill 1915 ceisiodd am gomisiwn gyda Chyffinwyr De Cymru ac fe'i ddyrchafwyd i Is-Gapten yn Chwefror 1916. Gwasanaethodd yn Ffrainc lle fe'i anafwyd.^[2] Ar ôl gadael y fyddin, dychwelodd i'r brifysgol i orffen ei radd yn Saesneg.^[3]

Yn 1922, fe'i apwyntiwyd yn ddarlithiwr yn y Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Abertawe. Yn ystod ei gyfnod yn Abertawe, cynhyrchodd rhai o'i weithiau mwyaf sylweddol o feirniadaeth lenyddol: A School of Welsh Augustans (1924), Williams Pantycelyn (1927), a Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (1932).^[4]

Cafodd ei benodi'n Uwch-ddarlithydd ym Mhrifysgol Caerdydd ac yn 1957 ymddeolodd i'w gartref ym Mhenarth, ger Caerdydd ac ymroddodd i ysgrifennu ar gyflwr gwleidyddol ac ieithyddol Cymru. Yn 1962 cyhoeddodd Tynged yr Iaith, sef darlith Radio BBC Cymru; y canlyniad fu sefydlu Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. Fe enwebwyd Saunders Lewis am wobr lenyddol Nobel yn 1971.

Priododd Margaret Lewis (née Gilcriest) (1891-1984) ar 31 Gorffennaf 1924 yn eglwys Gatholig Our Lady and St Michael yn Workington, Cumberland. Cafwyd iddynt un plentyn, Mair Gras Saunders (1926-2011).^[2]

Yn fab i weinidog Methodistaidd, ymunodd â 'r Eglwys Babyddol yn 1932, yn bennaf oherwydd dylanwad ei wraig Margaret.^[1] Yn 1936 llosgodd Saunders, ynghyd â D. J. Williams a Lewis Valentine, adeiladau yr ysgol fomio ym Mhenyberth ac o ganlyniad collodd ei swydd fel darlithydd yng Ngholeg Prifysgol Abertawe.

Bu farw wedi salwch hir yn Ysbyty St Winifred, Caerdydd, ar 1 Medi 1985.^[5]

Ei ddramau mwyaf yw Blodeuwedd a Siwan, sy'n ymwneud â'r gwrthdaro rhwng cariad a chwant. Yn ei nofelau Monica a Merch Gwern Hywel, yn ogystal ag yn Siwan, mae cytundeb priodasol yn holl bwysig ac yn hanfodol er lles cymdeithas. Roedd yn gredwr cryf yn y traddodiad Ewropeaidd, a gwelodd fod dylanwad Lloegr yn rhwystr i Gymru ddeall y traddodiad hwnnw. Dau ddylanwad mawr arno oedd Emrys ap Iwan a W.B. Yeats.

Yn 2005 cafodd Saunders Lewis ei enwi fel y degfed Cymro pwysicaf erioed mewn pôl piniwn a wnaed gan y BBC.^[6]

Ar Fedi 22, 2016 cafodd plac glas ei ddadorchuddio er cof amdano yn Stryd Hanover, Abertawe, lle bu'n byw pan symudodd i'r ddinas ar ôl cael ei benodi i Adran y Gymraeg, Coleg Prifysgol Abertawe yn 1922.

Cyfrol o'i farddoniaeth ydy Siwan a Cherddi Eraill, er fod y gerdd Siwan hefyd yn cael ei chyfri fel drama fydryddol.

Casglwyd ei gerddi ynghyd yn y gyfrol Cerddi Saunders Lewis (gol. R. Geraint Gruffydd).

• Doctor ar ei Waethaf (Cyfieithiad o Le Médecin malgre lui gan Molière) Cyfres y Werin 13, (1924)
• Wrth Aros Godot (Cyfieithiad o En Attendant Godot gan Samuel Beckett), Gwasg Prifysgol Cymru (1970)

• Monica (1930)
• Merch Gwern Hywel (1964)

• The Eve of St. John (1921)
• Gwaed yr Uchelwyr (1922)
• Buchedd Garmon (1937)
• Amlyn ac Amig (1940)
• Blodeuwedd (1948)
• Eisteddfod Bodran (1952)
• Gan Bwyll (1952)
• Siwan a Cherddi Eraill (1956)
• Gymerwch Chi Sigaret? (1956)
• Brad (1958)
• Esther (1960)
• Serch yw'r Doctor (1960)
• Yn y Trên (cyhoeddwyd yn y cylchgrawn Barn, 1965)
• Cymru Fydd (1967)
• Problemau Prifysgol (1968)
• Branwen (1975)
• Dwy Briodas Ann (1975)
• Cell y Grog (yn y cylchgrawn Taliesin, 1975)
• 1938 (1977)
• Excelsior (1980)

Casglwyd ei holl ddramâu ynghyd yn y ddwy gyfrol, Dramâu Saunders Lewis, dan olygyddiaeth Ioan Williams.

• A School of Welsh Augustans (1924)
• Ysgrifau Dydd Mercher (1945)
• Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (Caerdydd, 1931)
• Meistri'r Canrifoedd (gol. R. Geraint Gruffydd; casgliad)
• Meistri a'u Crefft (gol. Gwynn ap Gwilym; casgliad)

• Canlyn Arthur
• Ati, Wŷr Ifainc
• Tynged yr Iaith

• Dafydd Jenkins, Tân yn Llŷn (1937) – hanes Penyberth
• Alun R. Jones a Gwyn Thomas (gol.), Presenting Saunders Lewis (Gwasg Prifysgol Cymru, 1973)
• Mair Saunders, Bro a Bywyd: Saunders Lewis 1893-1985 (Cyhoeddiadau Barddas, 1987)
• Bruce Griffiths, Writers of Wales: Saunders Lewis (Gwasg Prifysgol Cymru, 1989)
• Dafydd Ifans (gol.), Annwyl Kate, Annwyl Saunders (Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 1992) – llythyraeth Saunders â Kate Roberts
• T. Robin Chapman, Un Bywyd o Blith Nifer: Cofiant Saunders Lewis (Gwasg Gomer, 2006)
• Emyr Hywel (gol.), Annwyl D.J. - Llythyrau D.J., Saunders, a Kate (Y Lolfa, 2007) – gohebiaeth D. J. Williams, Saunders Lewis a Kate Roberts
• Rhianedd Jewell Her a Hawl Cyfieithu Dramâu - Saunders Lewis a Samuel Beckett a Molière (Gwasg Prifysgol Cymru, 2017)

• [2] Plac glas i gofio Saunders Lewis - cyfweliad gyda'r Athro Prys Morgan (Golwg360)
• [3] "Camgymeriad" cysylltu Saunders ag Abertawe am resymau negyddol - cyfweliad gyda Robert Rhys (Golwg360)
• Adolygiad gan E. Wyn James ar gyfrol ddylanwadol Saunders Lewis, Williams Pantycelyn (1927; argraffiad newydd gyda rhagymadrodd sylweddol gan D. Densil Morgan, 2016) > ar wefan Gwales

Gellir gwrando ar ddarlith gan yr Athro E. Wyn James, ‘“Gweld gwlad fawr yn ymagor”: breuddwyd cyffrous G. J. Williams a Saunders Lewis’, yma: http://www.hanesplaidcymru.org/english-cofio-yr-athro-griffith-john-williams-ai-wraig-elizabeth/.

gw • sg • go Arweinwyr Plaid Cymru Llywyddion (1925-2013) Lewis Valentine Saunders Lewis John Edward Daniel Gwynfor Evans Dafydd Wigley Dafydd Elis-Thomas Dafydd Wigley Ieuan Wyn Jones Dafydd Iwan Jillian Evans diddymwyd y swydd Arweinwyr (ers 2006) Ieuan Wyn Jones Leanne Wood Adam Price Rhun ap Iorwerth

gw • sg • go Gwaith Saunders Lewis Amlyn ac Amig Blodeuwedd Brad Branwen Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg Buchedd Garmon Cell y Grog Cerddi Cymru Fydd Dwy Briodas Ann Eisteddfod Bodran Esther The Eve of St. John Excelsior Gan Bwyll Gymerwch Chi Sigaret? Meistri a'u Crefft Meistri'r Canrifoedd Monica Problemau Prifysgol Serch yw'r Doctor Siwan Tynged yr Iaith Yn y Trên Ysgrifau Dydd Mercher