Lili Elbe

Lili Elbe
Ganwyd	Einar Magnus Andreas Wegener  28 Rhagfyr 1882  Vejle
Bu farw	13 Medi 1931  Dresden
Dinasyddiaeth	Brenhiniaeth Denmarc
Alma mater	Academi Frenhinol y Celfyddydau Cain Denmarc
Galwedigaeth	arlunydd
Arddull	celf tirlun
Priod	Gerda Wegener

Yr oedd Lili Ilse Elvenes, a adnabyddir yn well fel Lili Elbe (28 Rhagfyr 1882 – 13 Medi 1931), yn ferch drawsryweddol o Ddenmarc. Roedd hi ymysg y bobl gyntaf un i dderbyn^[1]  llawdriniaeth ailgyfeirio rhyw.^[2] Ganwyd Elbe yn Einar Magnus Andreas Wegener^[3] ac roedd yn artist llwyddiannus o dan yr enw hwnnw. Ymddangosodd hefyd fel Lili, sillafir Lily weithiau, a fe'i chyflwynwyd yn gyhoeddus fel chwaer Einar. Ar ôl trawsnewid, newidiodd ei henw yn gyfreithiol i Lili Ilse Elvenes^[4], yn ogystal â rhoi'r gorau i'w gyrfa beintio. 

Arddangosir blwyddyn geni Elbe fel 1886 weithiau. Mae'n debyg mai ffynhonnell hyn yw llyfr amdani, lle newidiwyd rhai ffeithiau er mwyn gwarchod hunaniaethau'r rhai a fanylwyd ynddo. Dengys cyfeiriadau ffeithiol i fywyd gwraig Elbe, Gerda Gottlieb, mai 1882 yw'r dyddiad cywir, oherwydd y ffaith amlwg a briodant tra yn y coleg yn 1904.^[5][6] Mae'n debygol iawn bod Elbe yn berson rhyngrywiol,^{[7][8][9][10]} er bod rhai yng anghytuno.^[11]

Cyhoeddwyd ei hunangofiant Man into Woman, yn 1933.^[12]

Cwrddodd Elbe â Gerda Gottlieb yn Academi Frenhinol y Celfyddydau Cain Denmarc yng Nghopenhagen,^[13] priodasant yn 1904, pan oedd Gottlieb yn 19 a Wegener yn 22.^[5] Gweithiodd y ddau fel darlunwyr, gydag Elbe yn arbenigo mewn peintio tirluniau, tra'r oedd Gottlieb yn darlunio llyfrau a chylchgronau ffasiwn. Teithiodd y ddau drwy'r Eidal a Ffrainc, cyn iddynt ymgartrefu ym Mharis yn 1912, lle gallai Elbe fyw yn agored fel merch, a Gottlieb fel lesbiad.^[5] Derbyniodd Elbe y wobr Neuhausens yn 1907 ac arddangosodd yn Kunstnernes Efterårsudstilling (Arddangosfa Artistiaid yr Hydref), yn Amgueddfa Gelf y Vejle, ac yn y Saloon a Salon d'Automme ym Mharis. Cynrychiola yn Amgueddfa Gelf Vejle yn Nenmarc.^[14]

Dechreuodd Elbe wisgo dillad merched tra'n cymryd lle model absennol; fe'i gofynnir i wisgo hosanau a sodlau yn gadael i'w choesau cymryd lle coesau'r model. Synnodd Elbe at ba mor gyfforddus a deimlodd yn y dillad.^[14] Dros amser, daeth Gottlieb yn enwog ar gyfer peintio merched hardd gyda llygaid almon eu siâp yn gwisgo dillad ffasiynol. Yn 1913, synnodd y cyhoedd pan ddarganfyddant mai gŵr Gottlieb "Elbe" oedd y model a ysbrydolodd ei darluniad o femmes fatales fechan. ^[5]

Yn yr 1920au a'r 1930au, ymddangosodd Elbe yn aml fel merch, yn mynychu amrywiaeth o ddigwyddiadau yn ogystal â chroesawu gwesteion i'w thŷ. Un peth roedd hi'n hoff o'i wneud oedd diflannu yn gwisgo'i dillad modelu ar strydoedd Paris yng nghanol y torfeydd yn ystod y Carnifal.^[15][16] Cyflwynir Elbe fel chwaer Einar Wegener gan Gottlieb tra'n gwisgo dillad merched.^[2] Dim ond ei chyfeillion agosaf oedd yn ymwybodol o'i thrawsnewidiad.

Yn 1930, aeth Elbe i'r Almaen er mwyn derbyn llawdriniaeth ailgyfeirio rhyw, a oedd yn arbrofol ar y pryd. Cafodd gyfres o bedair llawdriniaeth dros ddwy flynedd.^[16] Gwnaethpwyd y llawdriniaeth gyntaf, cael gwared â'r ceilliau, o dan oruchwyliaeth y rhywolegwr Magnus Hirschfeld ym Merlin.^[16] Yr oedd Kurt Warnekros, meddyg yn Nghlinig Dinesig y Merched Dresden, yn gyfrifol am weddill ei thriniaethau.^[17] Yn yr ail lawdriniaeth, mewnblannwyd wyfa ar ei chyhyredd abdomenol, yn y drydedd, cafodd wared â'r pidyn a'r ceillgwd,^[18] ac yn y bedwaredd, trawsblannwyd croth ac adeiladwyd camlas weiniol.^[19][20]

Erbyn llawdriniaeth olaf Elbe, roedd ei hachos yn derbyn cryn dipyn o sylw ym mhapurau newydd Denmarc a'r Almaen. Dirymwyd priodas Elbe i'w gwraig gan lys Danaidd yn Hydref 1930,^[21] a newidiwyd ei rhyw a'i henw yn gyfreithiol, gan gynnwys derbyn pasbort fel Lili Ilse Elvenes. Rhoddodd y gorau i'w pheintio, yn credu mai elfen o hunaniaeth Einar oedd. Wedi diddymiad ei phriodas, dychwelodd i Ddresden ar gyfer ei llawdriniaeth derfynol.

Ym Mehefin 1931, cafodd Elbe ei phedwaredd llawdriniaeth, a gynhwysodd trawsblaniad y groth ac adeiladu gwain, y ddwy yn driniaethau arbrofol ar y pryd.^[19] Bu farw tri mis wedi'r llawdriniaeth oherwydd parlys y galon a achosir gan drawsblaniad y groth.^{[22][23][19][20]}

Aeth Gottlieb ymlaen i briodi'r swyddog milwrol, awyrennwr a diplomydd Eidalaidd, yr Uwchgapten Fernando "Nando" Porta. Symudant i Foroco lle cafodd wybod am farwolaeth Elbe. Yn ystod eu priodas, gwariodd Fernando gynilion Gerda yn eu cyfanrwydd, ac ar ôl cyfnodau o fyw ym Marrakech a Chasablanca, ysgarodd y cwpl.^[20] Dychwelodd Gottlieb i Ddenmarc, lle bu farw "heb yr un geiniog" yn 1940.^[20]

Ysgrifennodd y llyfr Man into Woman: The First Sex Change am Elbe a fe'i gyhoeddwyd yn 1933.^[24]

Rhoiff MIX Copenhagen bedair gwobr "Lili" a enwir ar ôl Elbe.^[25]

Mae nofel 2000 David Ebershoff, The Danish Girl, yn gyfrif ffuglennol o fywyd Lili Elbe.^[26] Gwerthodd yn dda yn rhyngwladol a fe'i chyfieithwyd i ddwsin o ieithoedd. Derbyniodd y fersiwn ffilm, a gynhyrchwyd gan Gail Mutrux a Neil LaBute ac sy'n serennu Eddie Redmayne fel Elbe, adolygiadau da yng Ngŵyl Ffilm Fenis ym Medi 2015.^[27] Er hyn, mae rhai wedi beirniadu'r penderfyniad i gastio dyn cis-ryweddol i chwarae merch drawsryweddol^[28].