Arklow

Arklow

Math	anheddiad dynol, tref
Gefeilldref/i	Châteaudun
Daearyddiaeth
Sir	Swydd Wicklow
Gwlad	Gweriniaeth Iwerddon
Uwch y môr	20 ±1 metr
Cyfesurynnau	52.7941°N 6.1649°W
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Tref yn Swydd Wicklow yw Arklow (Gwyddeleg: An tInbhear Mór).^[1] Saif ar arfordir dwyreiniol Iwerddon, tua 80 km i'r de o Ddulyn. Oherwydd ei agosrwydd daearyddol i'r brifddinas, daeth Arklow yn boblogaidd gan gymudwyr yn ystod y 2000au a'r 2010au. Gefeilliwyd Arklow gydag Aberystwyth.

Saif Arklow ar aber afon Abhóca (Saesneg: Avoca) ffurf Wyddeleg lawn: Abhain Abhóca neu'n hýn, Abhainn Mhór ("afon mawr") neu Abhainn Dé ("afon Duw") sy'n arllwys i'r Môr Celtaidd. Daw'r enw gyfredol ar yr afon "Avoca" neu Abhóca yn y Wyddeleg, o'r tybiaeth mae dyma oedd Afon Oboka (Greog: Οβοκα),^[2] sef yr afon a enwyd Geographia Ptolemi, a gredwyd i gydfynd ag Afon Avoca (Ovoca). Credir bellach ei bod yn fwy tebygol mai Afon Liffe yn Nulyn yw'r Oboka.^[3]

Mae pont garreg pedair bwa ar bymtheg yn rhychwantu'r afon, gan rannu'r dref yn ardal ddeheuol ac ardal ogleddol a elwir yn Ferrybank.

Mae'r enw Saesneg Arklow yn mynd yn ôl i anheddiad o'r Llychlynwyr o'r 9g ac yn dod o'r Hen Norseg, Arnkell-lág. Arnkell oedd enw'r person a lág yw mesur o lain o dir. Gellir ei gyfieithu fel "tir neu dôl Arnkell".^[4] Daeth "lág" yn "low" a gwelir mewn enwau llefydd eraill yn yr Iwerddon.

Ystyr yr enw Gwyddeleg, An tInbhear Mór, yw'r "Aber Fawr". Ceir hefyd enw hŷn sef Inbhear Dé ("Aber Dé") a enwir ar ôl enw'r afon sy'n llifo drwy'r dref.

Yn y 12g, ymgartrefodd yr Eingl-Normaniaid yma, a dyfarnwyd y dref a'r castell i'w harweinydd, Theobald Fitz-Walter. Yn 1264, derbyniodd y Urdd y Dominiciaid arwynebedd tir mawr y sefydlodd abaty arno. Gelwir yr ardal yn dal i fod yn Abbeylands. Yn 1285 disodlodd Theobald Fitz-Walter IV y gaer bren gyda chastell carreg.

Yn 1649, cyrhaeddodd Oliver Cromwell a'i fyddin yn Arklow ar y ffordd i Wexford ar ôl cymryd Drogheda. Capitiodd y ddinas heb ymladd, a dinistriwyd y castell gan Cromwell.

Yn ystod Gwrthryfel Gwyddelig 1798, daeth Brwydr Arklow yn un o'r gwrthdaro mwyaf gwaedlyd. Ar 9 Mehefin 1798, ymosododd byddin o wrthryfelwyr Gwyddelig o 10,000 ar Arklow oedd o dan reolaeth Prydain. Roedd y dref wedi cael ei gwagio ac wedi ei hamddiffyn gan oddeutu 1,700 o ddynion o dan Francis Needham. Er gwaethaf y rhagoriaeth niferoedd, ni ddaeth y gwrthryfelwyr i mewn i'r ddinas a dioddef colledion sylweddol. Bu o leiaf 1,000 o farwolaethau, bu farw un o brif arweinydd y gwrthryfelwyr, Michael Murphy, yn yr ymosodiadau. Atgoffir y dioddefwyr gan ddwy gofeb yn y ddinas.

Mae ffyniant economaidd yn Iwerddon wedi galluogi Arklow i gofnodi twf cryf ers y 1990au. Yn anad dim oherwydd anghenion y cymudwyr sy'n gweithio yn Nulyn, mae nifer o ardaloedd preswyl newydd wedi dod i'r amlwg, fel: Coetiroedd ?? neu Knockmore. Ym mis Hydref 2007, agorodd Canolfan Bridgewater yn Ferrybank ganolfan siopa fawr newydd,^[5] sydd hefyd yn dod â sinema i Arklow.

Mae Arklow yn fwyaf adnabyddus am ei hanes morwrol. Dyma oedd prif borthladd pysgodfa wystrys a phenwaig yn Wicklow. Er 1864 adeiladwyd llongau yn iard longau John Tyrell, gan gynnwys "Gipsy Moth III" Francis Chichester (enillydd cyntaf Ras Un person Trawsatlantig yr Observer) a'r "TSV Asgard II" (y llong hyfforddi hwylio Wyddelig). Mae'r iard longau bellach ar gau. Hyd yn oed heddiw, mae'r Amgueddfa Forwrol yn darparu gwybodaeth am y gorffennol hwn.

O 1895 tan yn fuan ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf roedd yn Arklow ffatri arfau rhyfel fawr o'r enw'r Kynoch Munitions Works. Rhwng 1934 a 1999, gwnaeth Arklow Pottery, a gymerwyd drosodd yn ddiweddarach gan Noritake, lestri a serameg addurniadol.^[6] Ar ôl iddynt ddirywio, agorwyd gweithle ar gyfer teils ceramig.

Yn y 1960au, setlwyd ffatri wrtaith gan y cwmni gwladwriaethol genedlaethol, Nítrigin Éireann Teoranta yn Arklow. Wedi'i gyflwyno'n ddiweddarach i fenter ar y cyd gyda 51% o gyfranogiad y wladwriaeth o dan yr enw Irish Fertilizer Industries, bu'n rhaid i'r ffatri gau yn 2002 ar ôl 37 mlynedd o gynhyrchu.^[7]

Yn 2003, cyhoeddodd Airtricity fferm wynt alltraeth gyntaf Iwerddon i gael ei hadeiladu 10 km oddi ar arfordir Arklow..^[8] Cafodd Parc Gwynt Arklow Bank ei urddo’n swyddogol ar 26 Mai 26 2005.^[9][10]

Mae Arklow ar y llwybr o Ddulyn i'r porthladd fferi Harbwr Rosslare, ond mae'r ffordd genedlaethol N11 bellach yn cael ei osgoi i'r gorllewin gan y dref. ceir hefyd traffordd M11 rhwng Dulyn a Rosslair sy'n cynnwys ffordd osgoi Arklow. Fel sy'n arferol yn Iwerddon, Bus Éireann sy'n ymdrin â chludiant pellter hir i deithwyr yn bennaf.

Agorwyd gorsaf drên Arklow ar 16 Tachwedd 1863.^[11] Mae'r dref hefyd wedi'i gysylltu â'r rheilffordd rhwng y brifddinas a Rosslare, a wasanaethir gan Iarnród Éireann. Ar gyfer cludiant lleol mae bws dinas, Bws Tref Arklow yn gweithredu.

Mae gan Arklow berthynas agos â thref a phobl Aberystwyth. Arwyddwyd "Siarter Cyfeillgarwch" rhwng y ddau dref yn 2016.^[12] Ystyrir hyn i bob pwrpas yn berthynas gefeilldref rhwng y ddau Cyngor a chymuned lleol.

Roedd y gefeillio arhwng y ddau dref r sail cydweithio agos wrth drefnu ras rhwyfo bob dwy flynedd yr Ras Rwyfo'r Her Geltaidd ("Celtic Challenge") ^[13] lle bydd rhwyfwyr o Gymru a'r Iwerddon yn rhwyfo'r 150 km (96 milltir) rhwng y ddau dref ar draws y Môr Celtaidd. Cynhaliwyd y rhwyfiad gyntaf yn 1989 fel her i godi arian ar gfyer sganiwr canser i Ysbyty Bronglais yn Aberystwyth gan griw Bad achub RNLI Aberystywth. Yn 1993 penderfynwyd ei gynnal fel her gan wahodd rhwyfwyr eraill o Aberystwyth ac Arklow a thu hwnt.

• Kate Tyrrell (1863-1921), capten a pherchennog llong
• Ron Delany (* 1935), rhedwr pellter canol a hyrwyddwr Olympaidd
• Róisín Murphy (* 1973), cerddor a chanwr y ddeuawd Moloko

Mae Arklow wedi gefeillio â sawl tref dramor:

• Gwefan swyddogol y Dref
• Gwefan 'Discover Ireland'^{[dolen farw]}