Gweld cod am Primat

Nid oes gennych ganiatâd i olygu'r dudalen hon, am y rheswm canlynol:
Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.
The block was made by ‪Hasley‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected: .
Start of block: 16:21, 18 Rhagfyr 2022
Expiry of block: 16:21, 18 Rhagfyr 2025
Your current IP address is 62.210.136.28. The blocked range is 62.210.0.0/16.
Cofiwch gynnwys yr holl fanylion uchod mewn unrhyw ymholiadau a wnewch. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.
Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.
Cewch weld a chopïo côd y dudalen:
{{Blwch tacson
| enw = Primatiaid
| delwedd = Mandril.jpg
| maint_delwedd = 225px
| neges_delwedd = [[Mandril]] (''Mandrillus sphinx'')
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Mammalia]]
| ordo = '''Primates'''
| awdurdod_ordo = [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], 1758
| rhengoedd_israniadau = Is-urddau
| israniad = 
* [[Strepsirrhini]] - lemyriaid, lorisiaid a galagoaid
* [[Haplorrhini]] - tarsieriaid, mwncïod ac epaod
}}

[[Mamal]] hollysol a phrendrig fel arfer o'r [[Urdd (bioleg)|urdd]] ''Primates'' a nodwedddir gan [[Llaw|ddwylo]] a [[Troed|thraed]] [[Bys|pumbys]] gafaelog, [[golwg]] deulygad, [[trwyn]] cwta ac [[ymennydd]] mawr yw '''primat''' (lluosog y Lladin ''{{Lang|la|prīmās}}'' ‘primas, cyntaf’). Esblygodd y primatiaid 85–55&nbsp;miliwn o flynyddoedd yn ôl ([[CP]]) yn gyntaf o famaliaid bach daeardrig, ac a ymaddasodd i fyw yn y coedwigoedd trofannol. Mae llawer o nodweddion primatiaid yn nodweddiadol iawn o'r ymaddasiadau hyn i fywyd yn yr amgylchedd heriol hwn, gan gynnwys ymennydd mawr, craffter gweledol, golwg lliw, gwregys yr ysgwydd a dwylo deheuig, defnyddiol. Mae'r grŵp yn cynnwys [[lemwr|lemyriaid]], [[loris]]iaid, [[galago]]aid, [[tarsier]]iaid, [[mwnci|mwncïod]] ac [[epa]]od (gan gynnwys [[bod dynol|bodau dynol]]). Ceir yr amrywiaeth fwyaf o brimatiaid yn rhanbarthau trofannol ac isdrofannol [[Affrica]], [[Asia]] a'r [[Yr Amerig|Amerig]]. Mae'r mwyafrif ohonynt yn byw mewn coed ac mae ganddynt nifer o ymaddasiadau er mwyn dringo. Mae llawer ohonynt yn [[hollysydd|hollysol]] ac yn bwydo ar [[ffrwyth]]au, [[deilen|dail]] ac anifeiliaid bach.

Mae primatiaid yn amrywio o ran maint o'r lemwr lleiaf, y llyglemwr madam Berthe (''Microcebus berthae'') 9.2 cm, sy'n pwyso {{Convert|30|g|oz|0}}, i'r gorila dwyreiniol (''Gorilla beringei''), sy'n 1.8 metr o daldra ac yn pwyso dros 200 [[cilogram]]. 

Ceir rhwng 376-522 o [[Rhywogaeth|rywogaethau]] o brimatiaid byw, yn dibynnu ar ba ddosbarthiad a ddefnyddir. Mae rhywogaethau newydd yn parhau i gael eu darganfod: disgrifiwyd dros 25 o rywogaethau yn y [[2000au]], 36 yn y [[2010au]], a thri yn y [[2020au]].
[[Delwedd:Maki.jpg|250px|chwith|bawd|Lemwr cynffondorch (''Lemur catta'')]]

Dosberthir primatiaid yn ddau is-urdd: y strepsirrhines a'r [[Haplorhini|haplorhines]]. Mae strepsirrinau yn cynnwys y lemyriaid, y galagos, a'r lorisiaid, tra bod haplorhinau'n cynnwys yr [[Epa|epaod]] a'r [[Mwnci|mwncïod]]. Gellir dosbarthu'r mwncïod (y simiaid) ymhellach i [[Mwncïod y Byd Newydd|fwncïod y Byd Newydd]] (''Platyrrhina'') a mwnciod yr Hen Fyd (''Catarrhina''), ac epaod (gan gynnwys [[Bod dynol|bodau dynol]]). Deugain miliwn o flynyddoedd yn ôl, ymfudodd y mwncïod (simiaid) o Affrica i Dde America yn ôl pob tebyg trwy ddrifftio ar ganghenau coed, a arweiniodd at bum teulu gwreiddiol o fwncïod y Byd Newydd. Gwahanodd gweddill y simiaid i epaod (''Hominoidea'') a mwncïod yr Hen Fyd (''Cercopithecoidea'') tua 25 miliwn o flynyddoedd yn ôl. Ymhlith y rhywogaethau cyffredin sy'n simiaidd mae'r babŵns yr Hen Fyd, y macaco, y giboniaid, yr [[Hominidae|epaod mawr]]; a'r mwncïod cycyllog, mwncïod udwyr a gwiwerfwncïod (y [[Y Byd Newydd|Byd Newydd]]).

Mae gan y primatiaid ymennydd mawr (o'i gymharu â maint y corff) yng nghyd-destyn mamaliaid eraill, yn ogystal â dibyniaeth gynyddol ar graffter gweledol ar draul yr ymdeimlad o [[Arogleuo|arogl]], sef y system synhwyraidd amlycaf yn y rhan fwyaf o famaliaid. Mae'r nodweddion hyn yn fwy datblygedig mewn mwncïod ac epaod, ac yn llai amlwg mewn lorisiaid a lemyriaid. Mae gan rai primatiaid [[Golwg|olwg]] trilliw. 

Ac eithrio epaod (gan gynnwys bodau dynol), mae gan brimatiaid fel prosimiaid a mwncïod [[Cynffon|gynffonau]]. Mae gan y rhan fwyaf o brimatiaid fodiau gwrthsymudol hefyd. Mae llawer o rywogaethau yn rhywiol ddwyffurf; gall y gwahaniaethau rhngddynt gynnwys màs y cyhyrau, dosbarthiad braster, lled [[Pelfis|pelfig]], maint dannedd llygad, dosbarthiad gwallt, a lliwiad. Mae primatiaid yn datblygu'n arafach na mamaliaid eraill o faint tebyg, maent yn cyrraedd aeddfedrwydd yn hwyrach yn eu hoes, ond mae ganddynt oes hirach. Yn dibynnu ar y rhywogaeth, gall oedolion fyw ar ben ei hunain, mewn parau sy'n paru, neu mewn grwpiau o hyd at gannoedd o aelodau. Mae rhai primatiaid, gan gynnwys gorilod, bodau dynol a babŵns, yn ddaeardrig yn bennaf yn hytrach nag yn brendrig, ond mae gan bob rhywogaeth ymaddasiadau er mwyn dringo coed. Ymhlith y technegau [[Ymsymudiad|ymsymud]] drwy goed mae neidio o goeden i goeden a siglo rhwng canghennau coed (breichio). Mae technegau ymsymud ar y ddaear yn cynnwys cerdded ar ei bedwar, weithiau ar ei [[Cwgn|gygnau]], a symudedd dwy-droed.

Mae'n debygol fod y primatiaid ymhlith yr anifeiliaid mwyaf cymdeithasol ar wyneb y Ddaear, gan eu bod yn ffurfio parau (rhai am oes), grwpiau teuluol, haremau un-gwryw, a grwpiau aml-wryw/aml-benyw. Mae'r rhan fwyaf o brimatiaid yn aros yn rhannol brendrig o leiaf: yr eithriadau yw bodau dynol, rhai epaod mawr eraill, a babŵns, pob un ohonynt wedi gadael y coed am y ddaer ac sy'n awr yn byw ym mhob cyfandir dan haul.

Gall rhyngweithio agos rhwng bodau dynol a phrimatiaid an-ddynol drosglwyddo clefydau milheintiol, yn enwedig afiechydon [[firws]], gan gynnwys herpes, y [[Brech goch|frech goch]], [[Clefyd firaol ebola|ebola]], y [[Y gynddaredd|gynddaredd]], a hepatitis. Defnyddir miloedd o brimatiaid an-ddynol mewn llawer o labordai ledled y byd oherwydd eu tebygrwydd seicolegol a ffisiolegol i fodau dynol. Mae tua 60% o rywogaethau o brimatiaid dan fygythiad [[difodiant]]. Ymhlith y bygythiadau mwyaf cyffredin mae: [[datgoedwigo]] a hela primatiaid i'w defnyddio mewn meddyginiaethau, fel anifeiliaid anwes, neu ar gyfer bwyd. Clirio coedwigoedd trofannol ar raddfa fawr ar gyfer amaethyddiaeth yw'r bygythiad mwyaf.

== Ffylogeneg a geneteg ==
{{cladogram|clades={{Clade|style=font-size:85%; width:35em;
|label1=[[Euarchontoglires]]&nbsp;&nbsp;
|1={{Clade
 |label1=[[Glires]]&nbsp;
 |1={{Clade
  |1=[[Rodent]]ia (cnofilod)
  |2=[[Lagomorpha]] (cwningod, sgwarnogod, picaod)}}
 |label2=&nbsp;[[Euarchonta]]&nbsp;
 |2={{Clade
  |1=[[Treeshrew|Scandentia]] (chwistlod y coed)
   | label2=[[Primatomorpha]]
  |2={{Clade
    |1=[[Colugo|Dermoptera]] (lemyriaid ehedog)
   |label2='''Primatiaid'''
    |2={{Clade
 |state1=double
     |1=†[[Plesiadapiformes]]
     |2=primatiaid coronog}}
     }}
    }}
  }}
}}}}

=== Esblygiad ===
Credir bod llinach y primatiaid yn mynd yn ôl o leiaf i'r ffin rhwng y ddau gyfnod [[Cretasaidd]]-[[Paleogen]] hy tua 63–74 miliwn o flynyddoedd [[CP]].<ref name="2010Williams">{{Cite journal|last=Williams|first=B.A.|last2=Kay|first2=R.F.|last3=Kirk|first3=E.C.|title=New perspectives on anthropoid origins|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=107|pages=4797–4804|doi=10.1073/pnas.0908320107|issue=11|pmid=20212104|year=2010|pmc=2841917|bibcode=2010PNAS..107.4797W}}</ref><ref name="StanyonSpringer2012">{{Cite journal|last=Stanyon|first8=Tanja|pmc=3500307|pmid=23166696|doi=10.1371/journal.pone.0049521|issn=1932-6203|pages=e49521|year=2012|issue=11|volume=7|journal=PLOS ONE|title=Macroevolutionary Dynamics and Historical Biogeography of Primate Diversification Inferred from a Species Supermatrix|first9=Cynthia|last9=Steiner|last8=Stadler|first=Roscoe|first7=Daniel L.|last7=Rabosky|first6=Jong|last6=Park|first5=Christopher A.|last5=Emerling|first4=John|last4=Gatesy|first3=Robert W.|last3=Meredith|first2=Mark S.|last2=Springer|bibcode=2012PLoSO...749521S}}</ref><ref name="JamesonHou2011">{{Cite journal|last=Jameson|last7=Wildman|doi=10.1016/j.jhevol.2011.04.004|issn=0047-2484|pages=295–305|date=September 2011|issue=3|volume=61|journal=Journal of Human Evolution|title=Genomic data reject the hypothesis of a prosimian primate clade|first7=Derek E.|first6=Michael E.|first=Natalie M.|last6=Steiper|first5=Morris|last5=Goodman|first4=Amy|last4=Weckle|first3=Kirstin N.|last3=Sterner|first2=Zhuo-Cheng|last2=Hou|pmid=21620437}}</ref><ref name="PozziHodgson2014">{{Cite journal|last=Pozzi|first6=Todd R.|pmid=24583291|doi=10.1016/j.ympev.2014.02.023|issn=1055-7903|pages=165–183|date=June 2014|volume=75|journal=Molecular Phylogenetics and Evolution|title=Primate phylogenetic relationships and divergence dates inferred from complete mitochondrial genomes|last6=Disotell|first=Luca|first5=Ryan L.|last5=Raaum|first4=Kirstin N.|last4=Sterner|first3=Andrew S.|last3=Burrell|first2=Jason A.|last2=Hodgson|pmc=4059600}}</ref><ref name="StanyonFinstermeier2013">{{Cite journal|last=Stanyon|last8=Roos|pmc=3713065|pmid=23874967|doi=10.1371/journal.pone.0069504|issn=1932-6203|pages=e69504|date=16 July 2013|issue=7|volume=8|journal=PLOS ONE|title=A Mitogenomic Phylogeny of Living Primates|first8=Christian|first7=Michael|first=Roscoe|last7=Hofreiter|first6=Eva|last6=Kreuz|first5=Matthias|last5=Meyer|first4=Markus|last4=Brameier|first3=Dietmar|last3=Zinner|first2=Knut|last2=Finstermeier|bibcode=2013PLoSO...869504F}}</ref> Er hyn, dim ond i'r Palesosen Diweddar Affrica mae'r ffosiliau'n dyddio (c.57 miliwn i flynyddoedd CP) (sef y rhywogaeth ''[[Altiatlasius]]'')<ref name="BAWilliams_2010">{{Cite journal|last=Williams|first=B. A.|last2=Kay|first2=R. F.|last3=Kirk|first3=E. C.|title=New perspectives on anthropoid origins|doi=10.1073/pnas.0908320107|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=107|issue=11|pages=4797–4804|year=2010|pmid=20212104|pmc=2841917|bibcode=2010PNAS..107.4797W}}</ref> neu'r trawsnewidiad Paleosen-Ëosen yn y cyfandiroedd gogleddol, c. 55 mof [[CP]] (''Cantius'', ''Donrussellia'', ''Altanius'', ''Plesiadapis'' a ''Teilhardina'').<ref name="Miller_2005">{{Cite journal|last=Miller|first=E. R.|last2=Gunnell|first2=G. F.|last3=Martin|first3=R. D.|title=Deep Time and the Search for Anthropoid Origins|doi=10.1002/ajpa.20352|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=128|pages=60–95|year=2005|pmid=16369958|url=http://www.paleontology.lsa.umich.edu/Accomplishments/deeptime.ajpa2005.pdf}}</ref><ref name="ChatterjeeEtal2009">{{Cite journal|date=27 October 2009|title=Estimating the phylogeny and divergence times of primates using a supermatrix approach|pmc=2774700|pages=259|pmid=19860891|doi=10.1186/1471-2148-9-259|volume=9|journal=BMC Evolutionary Biology|author-link4=Colin Groves|first=Helen J|last4=Groves|first4=Colin|last3=Barnes|first3=Ian|last2=Ho|first2=Simon Y.W.|last=Chatterjee|issue=1}}</ref><ref name="placental_radiation">{{Cite journal|last=O'Leary, M. A.|date=8 February 2013|title=The placental mammal ancestor and the post–K-Pg radiation of placentals|url=https://archive.org/details/sim_science_2013-02-08_339_6120/page/662|journal=Science|volume=339|issue=6120|pages=662–667|doi=10.1126/science.1229237|pmid=23393258|bibcode=2013Sci...339..662O}}</ref> Mae astudiaethau eraill, gan gynnwys astudiaethau cloc moleciwlaidd, wedi amcangyfrif bod tarddiad cangen y primatiaid wedi bod yng nghanol y cyfnod [[Cretasaidd]], tua 85 mof CP.<ref>{{Cite journal|title=Molecular Clock Calibrations and Metazoan Divergence Dates|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-molecular-evolution_1999-09_49_3/page/385|last=Lee, M.|journal=Journal of Molecular Evolution|volume=49|issue=3|date=September 1999|pages=385–391|doi=10.1007/PL00006562|pmid=10473780|bibcode=1999JMolE..49..385L}}</ref><ref>{{Cite web|title=Scientists Push Back Primate Origins From 65&nbsp;Million To 85&nbsp;Million Years Ago|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2002/04/020418073440.htm|website=Science Daily|access-date=2008-10-24}}</ref><ref>{{Cite journal|title=Using the fossil record to estimate the age of the last common ancestor of extant primates|url=https://archive.org/details/sim_nature-uk_2002-04-18_416_6882/page/726|last=Tavaré, S.|last2=Marshall, C. R.|last3=Will, O.|last4=Soligo, C.|last5=Martin R.D.|journal=Nature|date=April 18, 2002|pages=726–729|volume=416|issue=6882|doi=10.1038/416726a|pmid=11961552|bibcode=2002Natur.416..726T}}</ref>

=== Croesrywiau ===
Mae croesrywiau (neu hybridau) primataidd yn cael eu creu mewn caethiwed fel arfer,<ref name="songs">{{Cite journal|title=Songs of hybrid gibbons (''Hylobates lar'' × ''H. muelleri'')|last=Tenaza, R.|year=1984|journal=American Journal of Primatology|volume=8|issue=3|pages=249–253|doi=10.1002/ajp.1350080307|pmid=31986810}}</ref> ond bu enghreifftiau yn y gwyllt hefyd.<ref name="natoccur">{{Cite journal|year=1966|title=Naturally occurring primate hybrid|last=Bernsteil, I. S.|journal=Science|volume=154|issue=3756|pages=1559–1560|doi=10.1126/science.154.3756.1559|pmid=4958933|bibcode=1966Sci...154.1559B}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Sugawara, K.|title=Sociological study of a wild group of hybrid baboons between ''Papio anubis'' and ''P. hamadryas'' in the Awash Valley, Ethiopia|date=January 1979|journal=Primates|volume=20|issue=1|doi=10.1007/BF02373827|pages=21–56}}</ref> Mae croesi'n digwydd pan fo amrediad dwy rywogaeth yn gorgyffwrdd i ffurfio parthau croesryw; mae pobl yn creu croesrywiau pan roddir anifeiliaid mewn sŵ neu oherwydd pwysau amgylcheddol megis ysglyfaethu.<ref name="natoccur" /> Mae croesrywedd rhyng-generig, h.y. croesrywiau o wahanol genera, hefyd wedi'u canfod yn y gwyllt. Er eu bod yn perthyn i genera sydd wedi gwahanu ers sawl miliwn o flynyddoedd, mae rhyngfridio yn dal i ddigwydd rhwng y gelada a'r babŵn hamadryas.<ref>{{Cite journal|last=Jolly|last2=Woolley-Barker|last5=Phillips-Conroy|first4=Todd R.|last4=Disotell|first3=Shimelis|last3=Beyene|first2=Tamsin|first=C. J.|title=Intergeneric Hybrid Baboons|pages=597–627|doi=10.1023/A:1026367307470|issue=4|volume=18|year=1997|journal=International Journal of Primatology|first5=Jane E.}}</ref>

=== Clonau ===
Ar 24 Ionawr 2018, adroddodd gwyddonwyr yn Tsieina yn y cyfnodolyn ''Cell'' am greu dau glon macac bwyta crancod, o'r enw ''Zhong Zhong'' a ''Hua Hua'', gan ddefnyddio'r dull trosglwyddo DNA cymhleth o'r Alban a gynhyrchodd [[Dolly (dafad)|''Dolly'r'' ddafad]], am y tro cyntaf.<ref name="CELL-20180124">{{Cite journal|last=Liu|first=Zhen|title=Cloning of Macaque Monkeys by Somatic Cell Nuclear Transfer|date=24 January 2018|journal=[[Cell (journal)|Cell]]|doi=10.1016/j.cell.2018.01.020|pmid=29395327|volume=172|issue=4|pages=881–887.e7}}</ref><ref name="SCI-20180124">{{Cite journal|last=Normile|first=Dennis|title=These monkey twins are the first primate clones made by the method that developed Dolly|url=http://www.sciencemag.org/news/2018/01/these-monkey-twins-are-first-primate-clones-made-method-developed-dolly|date=24 January 2018|journal=[[Science (journal)|Science]]|doi=10.1126/science.aat1066|access-date=24 January 2018}}</ref><ref name="NAT-20180124">{{Cite journal|last=Cyranoski|first=David|title=First monkeys cloned with technique that made Dolly the sheep - Chinese scientists create cloned primates that could revolutionize studies of human disease.|date=24 January 2018|journal=[[Nature (journal)|Nature]]|volume=553|issue=7689|pages=387–388|doi=10.1038/d41586-018-01027-z|pmid=29368720|bibcode=2018Natur.553..387C}}</ref><ref name="BBC-20180124">{{Cite news|last=Briggs|first=Helen|title=First monkey clones created in Chinese laboratory|url=https://www.bbc.com/news/health-42809445|date=24 January 2018|work=[[BBC News]]|access-date=24 January 2018}}</ref><ref name="NYT-20180124">{{Cite news|agency=Associated Press|title=Scientists Successfully Clone Monkeys; Are Humans Up Next?|url=https://www.nytimes.com/aponline/2018/01/24/science/ap-us-sci-cloned-monkeys.html|date=24 January 2018|work=[[The New York Times]]|access-date=24 January 2018}}</ref>

== Anatomeg a ffisioleg ==

=== Pen ===
[[Delwedd:Primate_skull_series_with_legend_cropped.png|bawd|Penglogau primatiaid, gan ddangos y bar ôl-greuol a maint cynyddol yr ymennydd]]
Mae gan benglog y primatiaid [[Penglog|greuan]] mawr cromennog, sy'n arbennig o amlwg mewn epaod dynaidd. Mae'r creuan yn amddiffyn yr ymennydd mawr, nodwedd wahaniaethol o'r grŵp hwn.<ref name="pough">{{Cite book|last=Pough, F. W.|last2=Janis, C. M.|last3=Heiser, J. B.|title=Vertebrate Life|chapter=Characteristics of Primates|year=2005|orig-year=1979|edition=7th|publisher=Pearson|pages=630|isbn=0-13-127836-3}}</ref> Mae'r cyfaint mewngreuanol (cyfaint y tu mewn i'r greuan) deirgwaith yn fwy mewn [[Bod dynol|bodau dynol]] nag yn y primat annynol mwyaf, gan adlewyrchu maint mwy yr ymennydd.<ref name="aiello" /> Y cyfaint mewngreuanol cymedrig yw 1,201 centimetr ciwbig (cm<sup>3</sup>) bodau dynol, 469&nbsp;cm<sup>3</sup> mewn [[gorila]], 400&nbsp;cm<sup>3</sup> mewn tsimpansî a 397&nbsp;cm<sup>3</sup> mewn [[orang-wtang]].<ref name="aiello">{{Cite book|last=Aiello, L.|last2=Dean, C.|year=1990|title=An Introduction to Human Evolutionary Anatomy|publisher=Academic Press|pages=193|isbn=0-12-045590-0}}</ref> Prif duedd esblygiad y primatiaid fu cynnydd ym maint yr ymennydd, yn enwedig y neocortecs (sef rhan ddorsal o'r freithell), sy'n ymwneud â chanfyddiad synhwyrau, cynhyrchu gorchmynion echddygol (''motor commands''), rhesymu gofodol, [[Ymwybyddiaeth|meddwl ymwybodol]] ac, mewn bodau dynol, [[iaith]]. Tra bod mamaliaid eraill yn dibynnu'n fawr ar eu [[Arogleuo|synnwyr arogli]], mae bywyd prendrig y primatiaid wedi arwain at system synhwyro wedi'i threchu gan [[gweld|weld]] a chyffwrdd,<ref name="britannica" /> at lleihad y llabed arogleuol ac at ymddygiad cymdeithasol cynyddol gymhleth.<ref name="adw">{{Cite web|url=http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Primates.html|title="Primates" (On-line)|publisher=Animal Diversity Web|last=Myers, P.|year=1999|access-date=2008-06-03}}</ref>

Mae gan brimatiaid lygaid sy'n wynebu ymlaen ar flaen y benglog, ac nid yn yr ochr; mae golwg deulygad yn caniatáu canfyddiad pellter eitha cywir.<ref name="pough"/><ref name="Campbell">{{Cite book|last=Campbell, B. G.|last2=Loy, J. D.|year=2000|title=Humankind Emerging|publisher=Allyn & Bacon|pages=85|isbn=0-673-52364-0|edition=8th}}</ref>

=== Corff ===
[[Delwedd:Chlorocebus_pygerythrus01.jpg|bawd|Troed ôl ferfet, yn dangos olion bysedd ar y gwadn]]
Yn gyffredinol mae gan brimatiaid bum bys ar bob aelod (breichiau a choesau), gyda math nodweddiadol o [[ewin]] ceratin ar ddiwedd pob bawd a bys. Mae gan ochrau gwaelod y dwylo a'r traed badiau sensitif ar flaenau eu bysedd. Mae gan y mwyafrif fodiau gwrthwynebol, nodwedd primataidd sydd wedi'i datblygu fwyaf mewn [[Bod dynol|bodau dynol]], er nad yw'n gyfyngedig i berson e.e. gall yr oposymiaid a'r [[coala|coalas]], ddod a'u bodiau at eu bysedd er mwyn gafael mewn rhyw wrthrych.<ref name="pough" /> Mae bodiau felly'n caniatáu i rai rhywogaethau ddefnyddio offer.  <ref name="pough"/>

=== Difodiant yn bygwth ===
Mae'r [[Undeb Rhyngwladol dros Gadwraeth Natur]] (IUCN) yn rhestru mwy na thraean o archesgobion fel rhai sydd mewn perygl difrifol neu'n agored i niwed. Mae tua 60% o rywogaethau primatiaid dan fygythiad difodiant, gan gynnwys: 87% o rywogaethau ym Madagascar, 73% yn Asia, 37% yn Affrica, a 36% yn Ne a Chanolbarth America. <ref name=":0">{{Cite journal|last=Estrada|last9=Heymann|pmid=28116351|pmc=5242557|issn=2375-2548|doi=10.1126/sciadv.1600946|pages=e1600946|issue=1|volume=3|language=en|journal=Science Advances|title=Impending extinction crisis of the world's primates: Why primates matter|date=2017-01-01|first9=Eckhard W.|first8=Vincent|first=Alejandro|last8=Nijman|first7=K. Anne-Isola|last7=Nekaris|first6=Anthony Di|last6=Fiore|first5=Eduardo|last5=Fernandez-Duque|first4=Christian|last4=Roos|first3=Anthony B.|last3=Rylands|first2=Paul A.|last2=Garber|bibcode=2017SciA....3E0946E}}</ref> Yn ogystal, mae gan 75% o rywogaethau primatiaid boblogaethau sy'n lleihau. <ref name=":0" /> Rheoleiddir masnach, gan fod pob rhywogaeth wedi'i rhestru gan CITES yn Atodiad II, ac eithrio 50 o rywogaethau ac isrywogaethau a restrir yn Atodiad I, sy'n cael eu hamddiffyn yn llawn rhag masnach. <ref name="IFAW">{{Cite book|last=IFAW|title=Born to be wild: Primates are not pets|publisher=International Fund for Animal Welfare|year=2005|url=http://www.ifaw.org/Publications/Program_Publications/Wildlife_Trade/Campaign_Scientific_Publications/asset_upload_file812_49478.pdf|access-date=2011-02-26|author-link=International Fund for Animal Welfare|archive-date=2011-07-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20110726171340/http://www.ifaw.org/Publications/Program_Publications/Wildlife_Trade/Campaign_Scientific_Publications/asset_upload_file812_49478.pdf|url-status=dead}}</ref> <ref name="CITES">{{Cite web|last=CITES|title=Appendices I, II and III|publisher=Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora|date=2010-10-14|url=http://www.cites.org/eng/app/index.php|access-date=2012-04-02|authorlink=CITES}}</ref>

Mae mwy na 90% o rywogaethau o brimatiaid i'w cael mewn coedwigoedd trofannol.<ref name="Mittermeier">{{Cite book|last=Mittermeier, R. A.|last2=Cheney, D. L.|year=1987|chapter=Conservation of primates and their habitats|title=Primate Societies|editor-last=Smuts, B. B.|editor-last2=Cheney, D. L.|editor-last3=Seyfarth, R. M.|editor-last4=Wrangham, R. W.|publisher=University of Chicago Press|location=Chicago|pages=477–490}}</ref><ref name="Cowlishaw">{{Cite book|last=Cowlishaw, G.|last2=Dunbar, R.|year=2000|title=Primate Conservation Biology|publisher=University of Chicago Press|location=Chicago|isbn=978-0-226-11637-2}}</ref> Prif achos colli coedwigoedd yw clirio ar gyfer amaethyddiaeth, er bod torri coed masnachol, cynaeafu pren, mwyngloddio ac adeiladu argaeau hefyd yn cyfrannu at ddinistrio coedwigoedd trofannol <ref name="Cowlishaw" /> Yn Indonesia mae ardaloedd mawr o goedwigoedd yr iseldir wedi'u clirio i gynhyrchu olew palmwydd, a daeth un dadansoddiad o ddelweddau lloeren i'r casgliad y collir 1,000 o orangwtangiaid Swmatra y flwyddyn yn Ecosystem Leuser yn unig yn ystod 1998 a 1999.<ref>{{Cite journal|last=Van Schaik|first=C. P.|last2=Monk|first2=K. A.|last3=Robertson|first3=J. M. Y.|year=2001|title=Dramatic decline in orangutan numbers in the Leuser Ecosystem, northern Sumatra|journal=Oryx|volume=35|issue=1|pages=14–25|doi=10.1046/j.1365-3008.2001.00150.x}}</ref>
[[Delwedd:Silky_Sifaka_Pink_Face_Closeup.JPG|de|bawd|Y siffaca sidanaidd sydd mewn perygl difrifol]]
Mae primatiaid â chorff mawr (dros 5&nbsp;kg) mewn perygl cynyddol o ddifodiant oherwydd eu bod yn fwy proffidiol i botsiars o'u cymharu a phrimatiaid llai.<ref name="Cowlishaw"/> Maent yn cyrraedd aeddfedrwydd rhywiol yn ddiweddarach ac yn cael cyfnod hirach rhwng genedigaethau. Felly mae poblogaethau'n gwella'n arafach ar ôl cael eu disbyddu gan botsian neu'r fasnach anifeiliaid anwes.<ref>{{Cite journal|last=Purvis|title=Predicting extinction risk in declining species|issue=1456|pmid=11075706|doi=10.1098/rspb.2000.1234|pages=1947–1952|volume=267|journal=Proceedings of the Royal Society B|year=2000|first=A.|first4=G. M.|last4=Mace|first3=G.|last3=Cowlishaw|first2=J. L.|last2=Gittleman|pmc=1690772}}</ref> Mae data ar gyfer rhai dinasoedd yn Affrica yn dangos bod hanner yr holl brotein sy'n cael ei fwyta mewn ardaloedd trefol yn dod o gig lleol a gwyllt.<ref name="Fa">{{Cite journal|last=Fa|first=J. E.|last2=Juste|first2=J.|last3=Perez de Val|first3=J.|last4=Castroviejo|first4=J.|year=1995|title=Impact of market hunting on mammal species in Equatorial Guinea|url=https://archive.org/details/sim_conservation-biology_1995-10_9_5/page/1107|journal=Conservation Biology|volume=9|issue=5|pages=1107–1115|doi=10.1046/j.1523-1739.1995.9051107.x|pmid=34261280}}</ref> Mae primatiaid sydd mewn perygl fel ginonau a'r dril yn cael eu hela ar lefelau sy'n llawer uwch na'r lefelau cynaliadwy.<ref name="Fa" /> Mae hyn oherwydd maint eu cyrff mawr, rhwyddineb cludiant a gwerth ariannol yr anifail.<ref name="Fa" /> Wrth i ffermio dresmasu ar gynefinoedd coedwigoedd naturiol, mae primatiaid yn bwydo ar y cnydau, gan achosi colledion economaidd mawr i’r ffermwyr,<ref>{{Cite journal|last=Hill, C. M.|year=1997|title=Crop-raiding by wild vertebrates: The farmer's perspective in an agricultural community in western Uganda|journal=International Journal of Pest Management|volume=43|issue=1|pages=77–84|doi=10.1080/096708797229022}}</ref> ac yn rhoi argraff negyddol i bobl leol o brimatiaid, ac yn arafu ymdrechion cadwraeth.<ref>{{Cite journal|last=Hill, C. M.|year=2002|title=Primate conservation and local communities: Ethical issues and debates|url=https://archive.org/details/sim_american-anthropologist_2002-12_104_4/page/1184|journal=American Anthropologist|volume=104|issue=4|pages=1184–1194|doi=10.1525/aa.2002.104.4.1184}}</ref>
[[Delwedd:Man_of_the_woods.JPG|chwith|bawd|Yr orang-wtang Swmatra sydd mewn perygl difrifol]]
Yn Asia, [[Hindŵaeth|mae Hindŵaeth]], [[Bwdhaeth]] ac [[Islam]] yn gwahardd bwyta cig primat; fodd bynnag, mae primatiaid yn dal i gael eu hela am fwyd.<ref name="Cowlishaw"/> Mae rhai crefyddau traddodiadol llai yn caniatáu bwyta cig primatiaid.<ref>{{Cite journal|last=Choudhury, A.|year=2001|title=Primates in Northeast India: an overview of their distribution and conservation status|journal=Envis Bulletin: Wildlife and Protected Areas|volume=1|issue=1|pages=92–101|url=http://www.wii.gov.in/envis/primates/downloads/page92primatesne.pdf|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20081001191106/http://wii.gov.in/envis/primates/downloads/page92primatesne.pdf|archive-date=2008-10-01|access-date=2008-08-04}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Kumara|first=H. N.|last2=Singh|first2=M.|date=October 2004|title=Distribution and abundance of primates in rainforests of the Western Ghats, Karnataka, India and the conservation of ''Macaca silenus''|journal=International Journal of Primatology|volume=25|issue=5|pages=1001–1018|doi=10.1023/B:IJOP.0000043348.06255.7f}}</ref> Mae'r fasnach anifeiliaid anwes a meddygaeth draddodiadol hefyd yn cynyddu'r galw am hela anghyfreithlon.<ref name="Workman">{{Cite journal|last=Workman, C.|date=June 2004|title=Primate conservation in Vietnam: toward a holistic environmental narrative|url=https://archive.org/details/sim_american-anthropologist_2004-06_106_2/page/346|journal=American Anthropologist|volume=106|issue=2|pages=346–352|doi=10.1525/aa.2004.106.2.346}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Nijman, V.|year=2004|title=Conservation of the Javan gibbon ''Hylobates moloch'': population estimates, local extinction, and conservation priorities|journal=The Raffles Bulletin of Zoology|volume=52|issue=1|pages=271–280|url=http://rmbr.nus.edu.sg/rbz/biblio/52/52rbz271-280.pdf|access-date=2008-08-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20080910043814/http://rmbr.nus.edu.sg/rbz/biblio/52/52rbz271-280.pdf|archive-date=2008-09-10}}</ref><ref>{{Cite journal|last=O'Brien|first5=M.|pages=267–284|issue=2|volume=25|journal=International Journal of Primatology|title=Abundance and distribution of sympatric gibbons in a threatened Sumatran rain forest|date=April 2004|last5=Rusmanto|first=T. G.|first4=M.|last4=Iqbal|first3=A.|last3=Nurcahyo|first2=M. F.|last2=Kinnaird|doi=10.1023/B:IJOP.0000019152.83883.1c}}</ref> Gwarchodwyd y macac rhesws, [[Organeb model|organeb enghreifftiol]], ar ôl i drapio ei fygwth yn y [[1960au]]; roedd y rhaglen mor effeithiol fel bod y macac rhesws, bellach, yn cael eu hystyried yn bla!<ref name="Southwick">{{Cite journal|last=Southwick, C. H.|last2=Siddiqi, M. F.|year=2001|title=Status, conservation and management of primates in India|journal=Envis Bulletin: Wildlife and Protected Areas|volume=1|issue=1|pages=81–91|url=http://www.wii.gov.in/envis/primates/downloads/page81statusofprimates.pdf|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20081001191112/http://wii.gov.in/envis/primates/downloads/page81statusofprimates.pdf|archive-date=2008-10-01|access-date=2008-08-04}}</ref>

Ceir 21 o brimatiaid mewn perygl difrifol, gyda 7 ohonynt wedi aros ar restr yr IUCN "y 25 Primat Mwyaf Mewn Perygl yn y Byd", a hynny ers 2000: y siffaca sidanaidd, y langur Delacour, y langur penwyn, y douc llwyd, y mwnci Tonkin trwyn pwt, y Croeswr afon (gorila) a'r orang-wtang Swmatra.<ref>{{Cite book|editor-last=Mittermeier|editor-link=Russell Mittermeier|isbn=978-1-934151-34-1|pages=23–26|location=Arlington, VA.|publisher=IUCN/SSC Primate Specialist Group (PSG), International Primatological Society (IPS), and Conservation International (CI)|title=Primates in Peril: The World's 25 Most Endangered Primates 2008–2010|year=2009|others=Illustrated by S.D. Nash|editor-first=R.A.|editor-first4=J.U.|editor-last4=Ganzhorn|editor-first3=A.B.|editor-last3=Rylands|editor-first2=J.|editor-last2=Wallis|url=http://www.primate-sg.org/storage/PDF/Primates.in.Peril.2008-2010.pdf}}</ref> Yn ddiweddar cyhoeddwyd bod y colobus coch Miss Waldron wedi'u [[Difodiant|difodi'n llwyr]] pan nad oedd unrhyw olion o'r isrywogaeth i'w ganfod rhwng 1993 ac 1999.<ref>{{Cite journal|last=Oates|first5=G. H.|doi=10.1046/j.1523-1739.2000.99230.x|issue=5|volume=14|date=October 2000|journal=Conservation Biology|title=Extinction of a West African Red Colobus Monkey|url=https://archive.org/details/sim_conservation-biology_2000-10_14_5/page/1526|last5=Whitesides|first=J. F.|first4=T. T.|last4=Struhsaker|first3=W. S.|last3=McGraw|first2=M.|last2=Abedi-Lartey|pages=1526–1532}}</ref> Mae ychydig o helwyr wedi canfod a lladd unigolion ers hynny, ond mae rhagolygon yr isrywogaeth yn parhau i fod yn llwm.<ref>{{Cite journal|title=Update on the Search for Miss Waldron's Red Colobus Monkey|last=McGraw, W. S.|journal=International Journal of Primatology|volume=26|issue=3|date=June 2005|pages=605–619|doi=10.1007/s10764-005-4368-9}}</ref>

== Cyfeiriadau ==
{{cyfeiriadau}}

== Darllen pellach ==
* {{Cite book|year=1984|editor-last=David J. Chivers|editor-last2=Bernard A. Wood|editor-last3=Alan Bilsborough|title=Food Acquisition and Processing in Primates|location=New York & London|publisher=Plenum Press|isbn=0-306-41701-4}}

== Dolenni allanol ==

* [https://primate.wisc.edu/primate-info-net/ Rhwyd Gwybodaeth Primad]
* [https://animaldiversity.org/site/accounts/information/Primates.html Archesgobion] ar y We Amrywiaeth Anifeiliaid
* [http://www.pri.kyoto-u.ac.jp/ Sefydliad Ymchwil Primate], Prifysgol Kyoto
* [https://web.archive.org/web/20191011040440/http://primate-brain.org/ Atlasau Ymennydd Archesgobol Cytoarchitectural Cydraniad Uchel]
* [http://www.euprim-net.eu EUPRIM-Net: Rhwydwaith Archesgobion Ewrop]
* [https://search.library.wisc.edu/digital/APCLNatHist Delweddau Primate: Casgliad Hanes Natur]
* [http://eskeletons.org/ Golygfeydd rhyngweithiol] o amrywiol sgerbydau primatiaid yn eSkeletons.org (sy'n gysylltiedig â Phrifysgol Texas yn Austin )
* [http://tolweb.org/Primates/15963 Prosiect gwe Coed y Bywyd] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110426005553/http://tolweb.org/Primates/15963 |date=2011-04-26 }}

{{Rheoli awdurdod}}
[[Categori:Primatiaid| ]]
[[Categori:Tacsa wedi'u henwi gan Carolus Linnaeus]]
Defnyddir y nodiadau hyn ar y dudalen hon:
Dychwelyd at Primat.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/wiki/Primat"