Gwardiyang Praetorian

Ang Guwardiyang Praetorian usa ka linaing mga tigbantay alang sa mga Emperador sa Roma. Sa wala pa gigamit ang ngalan alang sa mga guwardiya sa emperador, ang titulo gigamit alang sa mga guwardiya sa mga heneral sa pagsaka sa pamilyang Scipio. Giwagtang ni Constantino I ang mga guwardiya niadtong ika-4 nga siglo.

Ang terminong "Praetorian" gikuha gikan sa tolda sa heneral (o praetor) sa usa ka pundok sa kasundalohang Romano nga anaa sa panggubatan— ang praetorium. Naandan sa mga tigmando ang pagpili og mga sundalo aron magbantay sa ilang tolda, ug apil na sa tag-iya sa tolda. Sila gilangkoban sa infanterya ug kabalyera. Niining panahona, ang mga Kohorte (yunit militar)kohorte giila pa isip cohors praetoria, ug pipila ka inilang tigmando ang anaay usa ka pundok kanila, lakip na si Julius Caesar, Mark Antony, ug Augustus (Octavian). Nakit-an ni Julius Caesar, tungod sa Legio X Equestris, nga ang usa ka yunit nga mas maayo pa sa iyang kaubanang mga lehiyon usa ka dakong tabang sa panahon sa gubat. Sa pagka emperador ni Augustus, iyang nakit-an ang maong yunit isip gamit dili lang sa gubat, kun dili apil na usab sa politika. Busa, gikan sa mga lehiyon sa mga lalawigan, iyang girekrut ang mga guwardiyang praetorian.

Ang orihinal nga guwardiya lahi ra kaayo sa ulahing mga pundok sa guwardiya, kinsa niay moprotektar sa emperador, mao na hinuoy mihulga sa gahom niini. Si Augustus nakasabot sa panginahanglan nga adunay moprotekta kaniya didto sa Roma, apan mabinantayon siya nga dili molapas ang gahom sa maong mga protektor. Busa, siyam ra ka kohorte ang iyang giporma, tagsa adunay 1000 (500 sa sinugdan) ka sundalo. Tulo ra niining maong pundok ang anaa sa Roma. Aduna usay gamay nga pundok sa mga buwag nga yunit sa kabalyera (turma) nga tagsa adunay 30 ka tawo. Samtang ang Guwardiya nagpatrolya sa dagkong edipisyo ug sa palasyo, ang uban gibutang sa mga lungsod duol sa Roma. Niadtong 2 BK, adunay duha ka Prepektong Praetorian ang gipuno. Sa maong sistema, ug sa kuting mata ni Augustus, walay internal nga hulga ang mitumaw gikan sa Guwardiya.

Ang kamatayon ni Augustus niadtong Agosto 19, 14, maoy nagmarka sa pagtapos sa kalinaw sa mga Praetorian. Sa tibuok kasaysayan sa Guwardiya, si Augustus ra gayod ang ilang gialagaran nga adunay tibuok pag-unong. Sa misunod nga mga paghari, ilang gipatigbabaw ang ilang personal nga ambisyon ug nag-apil-apil sa politika.

Ang ambisyosong si Lucius Aelius Sejanus, ang nahimong prepekto sa panahon ni Tiberius, maoy usa sa mga unang naggamit sa guwardiya alang sa personal nilang interes. Iyang gibalhin ang mga guwardiya gikan sa mga lungsod sa Italya ngadto sa dakbayan sa Roma, ug gipugos ang emperador sa paghimog Castra Praetoria (kampo sa mga Praetorian) sa gawas mismo sa Roma. Tungod niini, napundok ni Sejanus ang tanang mga guwardiya sa Roma mismo. Ug usab, ang tibuok guwardiya anaa na sa pagbuot sa emperador, apan ang emperador usab anaa na sa kaluoy sa mga guwardiya. Usa ka dakong ehemplo niini mao ang panghitabo niadtong 31 AD, diin si Tiberius nagsalig na lang sa iyang cohors praetoria batok sa mga mialsang guwardiya ni Sejanus. Bisan tuod og napilde ni Tiberius si Sejanus sa miulbong sangka didto, napakita sa mga praetorian ang ilang potensiyal nga gahom politikal.

Human sa kamatayon ni Sejanus, ang mga guwardiya nagsugod og apil-apil sa dula sa politika. Uban ang kuwarta, o sa ila ra kahang pagbuot, ilang gipamatay ang pipila ka emperador, ilang gidaugdaog ang ilang kaugalingong prepekto, ug gihulga ang Senado sa Roma. Niadtong 41, ilang gipatay si Caligula ug gipuli si Caludius sa trono, uban sa ilang paghagit sa senado sa pagbatok sa ilang mga buhat.

Ang tuig 69 maoy usa sa labing dugoong tuig nga giapilan sa guwardiya, ang Tuig sa upat ka Emperador. Human mapakyas si emperador Galba sa paghatag ug donativum (regalong imperyal) ngadto sa guwardiya, mitabok sila ngadto kang Otho ug gipatay ang emperador. Si Otho mihatag sa mga demanda sa guwardiya aron makuha ang ilang suporta. Human mapildi si Otho, gipapas ni Vitellius ang karaang guwardiya ug gipulihan ug bag-ong pundok nga adunay napulog-unom ka kohorte. Gigubat si Bitellius ni Vespasian, kinsa migamit sa mga karaang praetorian isip kabahin sa iyang kasundalohan. Sa pagsaka na niya sa trono, iyang gibalik sa siyam ka kohorte ang gidak-on sa guwardiya. Isip panegurado, iyang gitudlo iyang anak, si Titus, isip Prepektong Praetorian.^[1]

Bisan tuod og mahimong patyon sa mga guwardiya ang emperador, wala silay gahom pagpadagan sa pangagamhanan. Busa, ang guwardiya nahimong instrumento sa mga ambisyosong politiko aron makasaka sa trono. Makita nga ang guwardiya walay interes sa pagdumala sa imperyo, hinuon ang ilang giapas mao ang ilang kaugalingong panginahanglan. Pananglitan, niadtong 193, gipalit ni Didius Julianus ang imperyo gikan sa guwardiya, sa dihang ila kining gisubasta human nila patya si emperador Pertinax.

Niadtong 284, gipagamyan ni Diocletian ang gidak-on sa guwardiya. Wala na usab sila mahiapil sa kinabuhi sa palasyo, kay si Diocletian didto na man tigpuyoan sa Nicomedia, mga 60 milya (100 km) gikan sa Byzantium sa Asya Minor. Usa ka bag-ong pundok, ang mga Jovian ug mga Herculian, maoy gipuli sa guwardiya isip protektor sa emperador. Kini milungtad hangtod sa tetrarkiya. Sa pagbiya ni Diocletian sa trono niadtong Mayo 1, 305, ang ilang Castra Praetoria gigamit na lang sa gamayng pundok sa mga tigbantay sa Roma.

Ang kataposang buhat sa mga Praetorian nagsugod niadtong 306, dihang ilang gisuportaan si Maxentius isip emperador. Si Caesar Flavius Valerius Severus, ubos sa sugo ni Galerius, misulay sa pagbulag sa guwardiya, apan misangpot hinuon sa usa ka pag-alsa ug sa mas kusog nga pagsuporta kang Maxentius. Sa dihang gisulong ni Constantino ang Bantogan ang Italya niadtong 312, adunay nahitabong sangka sa Tulay nga Milvian, diin mga kohorte sa mga Praetorian ang mi-apil sa kasundalohan ni MAxentius. Napilde sila ni Constantino, ug iyang gidayon ang pagbulag sa guwardiya. Iya usab nga gipaguba ang Castra Praetoria. Kadto mao ang pagkatapos sa guwardiya, sa ilang serbisyo ug mga hulga.

Bisan tuod og ang Guwardiyang Praetorian nailhan tungod sa ilang mga hulga, intriga, ug mga asasinasyon, ang mga Praetorian nahimong usa ka epektibong pundok sa iyang unang duha ka siglo nga pagserbisyo. Niining panahona, migawas nga nakatabang gani ang ilang pagpatay sa mga emperador, kay ang mga emperador kaniadto huyang, barbaro, ug mga dili man ilado. Kini maoy nakapataas sa paghari sa mga maayo ug buotang mga emperador, busa migawas ang Pax Roma.