Lalaki
Ang lalaki (kasagaran gititikan og lalake; Iningles: man [usahan] ug men [kon daghanan]) mao'y usa ka tawhanong laki nga katumbas usab sa mga laki nga mananap. Ang pundok/daghanan sa mga lalaki ginatawag og kalalakin-an (Iningles: menfolk). Ang tawag sa lalaki nga dili pa usa ka hamtong mao ang dódong o batan-ong lalaki (Iningles: boy o lad), ug ang usa ka báyong-báyong o binatilyo mao'y tawag sa usa ka lalaki nga anaa pa sa panahonang ten-edyer. Ang usa ka ulitáwo mao'y usa ka lalaki nga dili pa minyo apan nakaabot na sa pagkahamtong. Ang tawag sa usa ka lalaki nga magulang mao ang kuya, mahimo usab sa igsoong laki, ug ang manong mao'y usa ka lalaki nga tigulang.
Ang mga lalaki aduna'y mga organo sa pagsanay sama sa itlog ug utin, ug makahimo'g mga gamete nga ginatawag og selula sa tulos. Ang kasagarang ikaduhang mga kinaiya sa sekso sa mga lalaki, sama sa dagway sa buulbuol ug buhok sa nawong (sama sa bigote ug bungot).
Ang mga lalaki nga trans aduna'y pagkailhanan sa kinatawhan nga dili tugma sa ilahang sekso nga baye sa pagkahimugso, samtang ang mga lalaki nga interseks mahimong aduna'y mga kinaiya sa sekso nga dili tugma sa kasagarang mga ideya sa biyolohiya sa usa ka lalaki.
Ang pulong nga "lalaki" kasagarang ginagamit alang sa mga tawo sa tanang edad. Ang kaatbang nga sekso alang sa mga lalaki mao ang mga babaye.
Biyolohiya
[usba | usba ang wikitext]
Sa mga katawhan, ang mga selula sa túlos kasagarang nagdala'g usa ka kromosomang X o Y sa sekso. Kon ang usa ka selula sa túlos nga nagdala'g usa ka kromosomang Y mag-abonohan sa itlog sa baye, ang kaliwat mahimong laki (XY). Ang genang SRY kay kasagarang makit-an sa kromosomang Y ug mao ang hinungdan sa pagdeterminar sa testis nga nagdumala sa kalainan sa sekso sa mga lalaki. Ang pagkalainlainan sa sekso sa mga lalaki nagpadayon sa paagi nga nagsalig sa testes samtang ang pagkalainlainan sa babaye wala magdepende sa gonad.[1]
Aduna'y pipila ka mga kinaiya sa tawhanon nga lahi taliwala sa mga lalaki ug babaye. Pananglitan, ang mga lalaki kasagaran mas taas ug lain-lain ang porma sa lawas kaysa mga babaye. Ang pipila niini nga mga kinaiya makatabang sa pagpakig-uban sa ubang mga lalaki, apan ang uban kanila walay kalabotan niana.[2]
Ang pangunangg mga kinaiya sa sekso (o mga organo sa sekso) mao'y mga kinaiya nga naa sa pagkahimugso ug hinungdanon sa proseso sa pagsanay. Alang sa mga lalaki, ang pangunang mga kinaiya sa sekso naglakip sa utin ug mga itlog. Ang ikaduhang mga kinaiya sa sekso mao ang mga bahin nga makita-an sa panahon sa kahingkoran sa mga katawhan.[3][4] Mga penotipikong kinaiya sa dimorpismong sekswal nga nagapalahi taliwa sa duha ka sekso apan dili sama sa mga nag-unang kinaiya sa sekso dili direktang bahin sa sistema sa pagsanay.[5][6][7] Ang ikaduhang mga kinaiya sa sekso nga espesipiko sa mga lalaki naglakip sa:
- Gipalapadng mga abaga;[8]
- usa ka gipadak-ang bingatbingat (nailhan usab nga buulbuol o mansanas ni Adan);[8] ug
- usa ka tingog nga mas lawom kay sa tingog sa usa ka bata o sa usa ka babaye.[6]
Sekswalidad ug kinatawhan
[usba | usba ang wikitext]Ang sekswalidad ug pagibog sa lalaki managlahi sa matag tawo, ug ang sekswal nga pamatasan sa usa ka lalaki mahimong maapektuhan sa daghang mga hinungdan, lakip ang mga predisposisyon nga nag-uswag, pagkatawo, pagkaginikanan, ug kultura. Samtang ang kadaghanan sa kalalakin-an mao'y mga heterosekswal, ang mga mahinungdanong minorya mao'y mga homosexual o bisekswal, matag-usa aduna'y lain-laing orientasyong sekswal.[9]
Ang mga lalaki nga trans aduna'y pagkailhanan sa kinatawhan nga dili tugma sa ilahang sekso nga baye sa pagkahimugso ug mahimong mopailalom sa pagkalalaki pinaagi sa HRT ug/o siruhiyang pagbag-o og sekso, samtang ang mga lalaki nga interseks mahimong aduna'y mga kinaiya sa sekso nga dili tugma sa kasagarang mga ideya sa biyolohiya sa usa ka lalaki.[10]
Binuhatang luhin
[usba | usba ang wikitext]Maskulinidad
[usba | usba ang wikitext]
Ang maskulinidad (ginatawag usab usahay og pagkalalaki) mao ang hugpong sa mga kinaiya sa personalidad ug mga hiyas nga nalangkit sa mga lalaki ug batan-ong lalaki. Bisan pa, ang maskulinidad mao'y gitukod ra sa katilingbanon,[11] gipakita sa pipila ka panukiduki nga ang pipila ka mga pamatasan nga giisip nga naimpluwensyahan ang maskulino sa biolohikal.[12] Aduna'y dili pagsinabtanay kon unsa kadaghan ang maskulinidad nga naapektuhan sa biyolohiya o katilingban.[12] Gipanaglahi kini sa pagsabot sa biolohikal nga sekso sa lalaki, tungod kay ang mga laki ug baye mahimong magpakita og mga kinaiya sa pagkalalaki.[13] Sa kinatibuk-an, ang mga kalalakin-an nga nagpakita og mga kinaiya sa pagkababaye o peminidad gihukman sa katilingban labaw pa kay sa ginabuhat sa mga kababayen-an alang sa paglangkob sa mga kinaiya sa pagkalalaki.[14] Mahimo usab kini nga makit-an isip homopobya.[15]
Ang mga sumbanan sa pagkalalaki o maskulinidad managlahi sa lain-laing mga kultura ug mga panahon sa kasaysayan.[16] Samtang ang panggawas nga mga timailhan sa pagkalalaki lahi ra tan-awon sa lain-laing mga kultura, aduna'y pipila ka kasagarang mga aspeto sa kahulogan niini sa tibuok kultura. Sa tanang mga kultura sa nangagi, ug sa taliwala gihapon sa tradisyonal ug dili-Kasadpang mga kultura, ang pagminyo mao ang labing kasagaran ug tino nga kalainan taliwala sa pagkabata ug pakahamtong sa mga lalaki.[17] Sa ulahing bahin sa ika-20 nga gatosay, ang pipila ka mga hiyas nga tradisyonal nga nalangkit sa kaminyoon gikonsiderar gihapon nga mga timailhan sa pagkab-ot sa pakahamtong sa mga lalaki.[17][18]
Timailhan
[usba | usba ang wikitext]
Ang timailhan alang sa usa ka lalaki mao ang ♂, ang timailhan usab sa planetang Mars. Ang mga masuso nga lalaki kanunay nga gilangkit sa kolor nga bughaw sa mga kultura sa Kasadpan sukad sa unang ikatulo sa ika-20 nga gatosay, gisukwahi ang rosas alang sa mga masuso nga babaye.
Bibliograpiya
[usba | usba ang wikitext]- Helgeson, Vicki S. (2017). Psychology of Gender (5th ed.). Routledge. ISBN 9781138186873.
Mga pakisayran
[usba | usba ang wikitext]- ↑ Rey, Rodolfo; Josso, Nathalie; Racine, Chrystèle (2000). "Sexual Differentiation". Endotext. MDText.com, Inc.|pmid=25905232}}}
- ↑ Wells, Jonathan C. K. (2007-09-01). "Sexual dimorphism of body composition". Best Practice & Research Clinical Endocrinology & Metabolism. Normal and Abnormal Sex Development (in English). 21 (3): 415–430. doi:10.1016/j.beem.2007.04.007. ISSN 1521-690X.
- ↑ Melmed S, Polonsky KS, Larsen PR, Kronenberg HM (2011). Williams Textbook of Endocrinology E-Book. Elsevier Health Sciences. p. 1054. ISBN 978-1437736007.
- ↑ Pack PE (2016). CliffsNotes AP Biology, 5th Edition. Houghton Mifflin Harcourt. p. 219. ISBN 978-0544784178.
- ↑ Bjorklund DF, Blasi CH (2011). Child and Adolescent Development: An Integrated Approach. Cengage Learning. pp. 152–153. ISBN 978-1133168379.
- ↑ 6.0 6.1 "Primary & Secondary Sexual Characteristics". Sciencing.com. 30 Abril 2018.
- ↑ Encyclopedia of Reproduction. Elsevier Science. 2018. p. 103. ISBN 978-0-12-815145-7.
- ↑ 8.0 8.1 Berger, Kathleen Stassen (2005). The Developing Person Through the Life Span. Worth Publishers. p. 349. ISBN 978-0-7167-5706-1.
- ↑ Bailey, J. Michael; Vasey, Paul; Diamond, Lisa; Breedlove, S. Marc; Vilain, Eric; Epprecht, Marc (2016). "Sexual Orientation, Controversy, and Science". Psychological Science in the Public Interest. 17 (2): 45–101. doi:10.1177/1529100616637616. PMID 27113562.
- ↑ "what are Answers to Your Questions About Transgender Individuals and Gender Identity". APA. Retrieved 26 Enero 2015.
- ↑ Shehan, Constance L. (2018). Gale Researcher Guide for: The Continuing Significance of Gender (in English). Gale, Cengage Learning. pp. 1–5. ISBN 9781535861175.
- ↑ 12.0 12.1 Social vs biological citations:
- Shehan, Constance L. (2018). Gale Researcher Guide for: The Continuing Significance of Gender (in English). Gale, Cengage Learning. pp. 1–5. ISBN 9781535861175.
- Martin, Hale; Finn, Stephen E. (2010). Masculinity and Femininity in the MMPI-2 and MMPI-A. University of Minnesota Press. pp. 5–13. ISBN 978-0-8166-2444-7.
- Lippa, Richard A. (2005). Gender, Nature, and Nurture (2nd ed.). Routledge. pp. 153–154, 218–225. ISBN 9781135604257.
- Wharton, Amy S. (2005). The Sociology of Gender: An Introduction to Theory and Research. John Wiley & Sons. pp. 29–31. ISBN 978-1-40-514343-1.
- ↑ Male vs Masculine/Feminine:
- Ferrante, Joan (January 2010). Sociology: A Global Perspective (7th ed.). Belmont, CA: Thomson Wadsworth. pp. 269–272. ISBN 978-0-8400-3204-1.
- "What do we mean by 'sex' and 'gender'?". World Health Organization. Archived from the original on 8 Septiyembre 2014.
- Halberstam, Judith (2004). "'Female masculinity'". In Kimmel, Michael S.; Aronson, Amy (eds.). Men and Masculinities: A Social, Cultural, and Historical Encyclopedia, Volume 1. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. pp. 294–5. ISBN 978-1-57-607774-0.
- ↑ Helgeson 2017, pp. 33–34.
- ↑ Helgeson 2017, p. 146–149.
- ↑ Kimmel, Michael S.; Aronson, Amy, eds. (2004). Men and Masculinities: A Social, Cultural, and Historical Encyclopedia, Volume 1. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. p. xxiii. ISBN 978-1-57-607774-0.
- ↑ 17.0 17.1 Arnett, Jeffrey Jensen (1998). "Learning to Stand Alone: The Contemporary American Transition to Adulthood in Cultural and Historical Context". Human Development (in English). 41 (5–6): 295–315. doi:10.1159/000022591. ISSN 0018-716X. S2CID 143862036.
- ↑ Gilmore, David D. (1990). Manhood in the Making: Cultural Concepts of Masculinity (in English). Yale University Press. pp. 48. ISBN 0-300-05076-3.
Mga sumpay sa gawas
[usba | usba ang wikitext]Ang pasabot sa Lalaki sa Wiktionary
Mga kinutloan nga may kalabotan sa Men sa Wikiquote
Ang mga hulagway ug payl nga may kalabotan sa Men sa Wikimedia Commons
