Газет

Газет — даиман йолу цӀарца баттахь цкъа мукъане арадолуш долу зорбанан муьран арахецар. Газетан васт лоруш ду шира, куьйга йаздина керланаш дуьйцу йозанаш. Цезарь Юлий волавелира «Сенато динарш» а, тӀехьа «Халкъан йукъараллин хӀора дийнан гӀуллакхаш» зорбане даккха. Руман газеташ дара тӀехь хаамаш йаздина поппаран уьнан цуьргаш. 911 шарахь герга Цийхь арахеца долира «Цзинь бао» («Коьрта шахьаран хаамаш») цӀе йолу газет. «Газет» цӀе схьайаьлла италийн газетта (итал. gazzetta) цӀе йолчу жимачу нахартийн цӀарах. XVI бӀешарахь хӀора дийнахь арахоьцу хаамаш (хаамаш бара паччахьан гуонахьарчеран дахарх, йохк-эцаран керлачех, кхечу гӀаланашкара керлачех) тӀехь болу кехат доьшург лора цхьа газетта. Оцу ахчан цӀе йогӀу цун тӀехь хилла къорза къиган суьртах (итал. gazza). Советан ГОСТашца, газет — «билгалчу форматан, цхьана йа масийтта кехатах лаьтта зорбанан материал йу, арахецархоша цхьаьна муьран арахецаран спецификан кечйина йолу»^[1].

Таханлера газет къаьсташ ду кхечу зорбанан арахецарех деа хӀуманца^[2]:

• актуалаллица;
• муьраллица;
• нахала даларца — чот йина хила тарло кхин а шуьйра бахархошна;
• универсалаллица — шуьйра спектр дешархошна хазахета тарлуш долчуна.

Оцу кепара арахецаран башхаллаш йу:

• Мобилалла — газет мега деша цӀахь санна муьлххачу кхечу меттигехь;
• Йукъара тӀекхочийла — газет лерина дац цхьана кепарчу нахана, цуьнан дешархо хила тарло муьлхха стаг;
• Муьралла — газет йукъадогӀу арахоьцучо хӀоттийначу графикца арадолуш долу муьран арахецаршна. Оцу билгалонашца газеташ декъало хӀораденнаш, хӀоракӀираннаш, хӀорабеттанаш (наггахь). Газеташ кӀирнах шозза йа кхузза, баттахь шозза, иштта кхин кепара а ду арадовлуш. Газеташ ду Ӏуьйренанаш а, суьйренанаш а;
• Официалалла — массо а тӀегӀанера Ӏедалийн меженийн дукхаха болу тӀеэцамаш (омараш, законаш, кхин а) ницкъ болуш хуьлу уьш газетехь йа кхечу зорбанан меженехь кхайкхиначул тӀехьа.

Ширачу Румехь газетел хьалха арахоьцуш гӀалахь хилла керла хаамаш баржош долу аннаш. Уьш вовшешна тӀиера куьйга йаздеш хилла Acta diurna populi romani («Руман халкъан хӀора дийнан гӀуллакхаш») цӀе а йолуш, хьалаухкуш хилла майданашкахь, политикашна а, гӀарабевллачу гӀалахошна а цӀа хьуш хилла. Руман газеташдечиган аннаш кепара дара, царна тӀехь дӀайазбора хенан хаамаш. Керла хаамаш, официалан амал йолуш бацара, Цезарь Юлийс лаахь а, ца лаахь а чоьташ яржае сенатан гуламех, баьччанийн хаамех, луларчу пачхьалкхийн куьйгалхойн костех лаьцна аьлла омар даллалц.

Дуьненахь дуьххьарлера зорбанан газет «Коьрта шахьаран хаамаш» ду, иза арахеца долийна VIII б1ешарахь Цийхь. Цунна тӀетохара императоран омараш а, коьртачу хиламех хаамаш. Газеташна зорба тохара иероглифаш тӀейаьхна аннаш тӀиера, тӀе дуьллура шекъа, лар йуьтура. И технологи йара чӀогӀа аьтту боцуш, хӀунда аьлчи у сих-сиха тӀе басар дилларо талхадора.

ТӀехьарчу бӀешерашкахь газетийн кӀезиг хӀума хийцаделира: 1450-гӀачу шарахь Германехь Гутенберг Иоганна зорбанан пресс йаллалц, цуо таро йора текст а, сурт а даржадан, тӀиера йухайаздечеран гӀо а ца оьшуш, газеташ (куьйга йухайаздина коьрта керланаш тӀехь долу хьарчорийн кепаш) дисора дукха деза дахаран атрибут лакхарчу даржера хьаькамийн а, хьалдолчу совдегарийн а. Шен таханлера куц газеташ эца долийра XVI бIешарахь. Оцу хенахь йукъайаьлла ша «газет» цӀе — жимачу италийн газетта цӀе йолчу нахартах, и мах бара керлачеран кехатан агӀонан вен. La gazeta dele novità (ма-дарра «Керланаш газеттех») Венецехь^[3]. Нисса оцу гӀалахь кхоьллина хилар лору дуьххьарлера хаамаш гулбеш йолу бюро — хаамийн агенталлин шира кеп — кхоллайелла «керланаш йаздархойн» говзалла.

Дуьххьарлерачу чӀогӀа таханлера арахецарш дагадохкуьйтучу газетех лору 1631 шеран 30 майхь дуьйна Францехь арадолу «La Gazette» газет. Газетан тираж йара 1200 экземпляр гергга, ткъа иза арахецнарг вара 1630 шарахь Францехь керланаш даржо патент йелла волу эла Ренодо Теофраст. «La Gazette» политикин маьӀна мел чӀогӀа дара аьлчи, цхьаболу хаамаш Францин паччахьо Людовика XIII а, ткъа иштта кардинала Ришельёс а язбора. "La Gazette"н оцу тайпана МХГI кхиоран маьӀна чӀогӀа доккха ду кхин а мехах реклама тухун дера. 1657 шарахь ингалсийн газеташ кхайкхийра дуьххьарлера рекламан кховдам, дукха хан йаллале паччахьа Карл II хӀоттийра шен дайначу хьомечу жӀаьлех кхайкхам, ткъа ахбӀешо даьлча Дефо Даниэла хӀора кӀиранан «Пачхьалкхийн гӀуллакхаш гайтар» цӀе йолу газет кхоьллина йолийра политикин журналистикан йуьхьиг.

Европин газетан муьралла йукъайаьлла хан лору 1605 шо. Дуьххьарлера арахецар Страсбургехь делира. Иза долалора дешнашца «Relation: Aller Fürnemmen». Цуьнан редактором-арахоьцург хилира типограф Иоганн Каролус(нем.)нохч., хьалха куьйга газеташ хӀиттош хилла волу. 1609 шеран январехь Вольфенбюттель гӀалахь зорба туьйхира дуьххьарлера вайн деношка кхаьчна долу газет. Цуьнан цӀе «Aviso» йара. Цу тӀехь керланаш дара Кёльнера, Антверпенера, Румера, Венецера, Венера, Прагера^[4].

Немцойн зорбанан йукъадеана италихойн «avviso» дешо тешалла до генетикан уьйр хилар дуьххьарлера немцойн а, венецианхойн хӀора кӀиранан газеташна йукъахь. Немцойн арахецаран формато а, керланаш кховдоран кепо а дагатосу венецианхойн avvisi.

Дуьххьарлера зорбанан газетийн нийса билгалйаьккхина цӀе йацара. Арахецна меттиг а, арахоьцучу редакторан фамили а ца гойтура. Керлачеран материалан меттиг дуьйцу хиламийн ладамаллех дозуш дацара, хьалха кхаьчна хаам хьалхарчу меттиге туохура. Шеш керланаш комментари йеш дацара, кховдора цхьа рубрика а йоцуш, политикин хиламаш ийна хуьлура дукха хьолахь эладиташца.

XVII бӀешераш йуккъе дахча дуьйладелира йукъадовла хӀора дийнан газеташ — «Лейпцигер цайтунг» («Leipziger Zeitung», кхоьллина 1661) Германехь, «Дейли курант» («Daily Courant», кхоьллина 1702) Ингалсахь, «Журналь де Пари» («Journal de Paris», кхоьллина 1777) Францехь.

Ингалсан колонисташна Америкехь бахархой лилха бехаш хиларна а, Ӏедал къиза хиларна а газеташ хилар дикка тӀехьа хиира. 1690 шеран 25 сентябрехь Бостонехь арайелира хьалхара лоьмар «Паблик оккеренсиз» («Publick Occurrences, both Forreign and Domestick») газетан. Оцу Америкин хьалхарчу газетан тӀийра хьалхара хаам дика нисбелира: «Плимутан цхьадолчу декъашкахь болу керста дине бирзина индихоша дукха хан йоццуш Делан а, Цуьнан Къинхетаман а баркаллин де хӀоттийра». Амма, нагахь газетан даха лаахь, кхин материалаш, ала деза, хаьржинера аьтту боцуш. «Паблик оккеренсиз» чулацамехь ингалсийн агӀора французашна дуьхьала тӀом бечу индхошна лер дара, французийн паччахьан оьзда доцу эладит а дуйцура. Оцу журналистико арахоьцучун Харрис Бенджаминан чам гойтура, цуо ша набахти чуволлале Ингалсехь арахоьцуш дара эладиташ а, нах цецбоху хӀуманаш тӀехь долу жима газет. Цуо питане хӀума, Ингалсан дуьхьал католикин кӀелонах лаьцна, зорба тоьхначул тӀехьа, цуьнан Америке вада вийзира. Массачусетсан Ӏедало оцу сахьта гайтира шеш «чӀогӀа реза ца хилар» «Паблик оккеренсиз» газетана, иштта хьалхар лоьмар америкин газетан тӀаьххьара хилира. РогӀера газет араделира колонешкахь 14 шо даьлчи.

Боккъал а дуьненахь газетийн гӀовгӀа йелира XIX бIешарахь, оцу хенахь газеташ тӀехилира политикин а, йукъараллин а дахаран центр дукхаха йолчу Европин пачхьалкхийн. XX бӀешарахь газеташ аьттонца кхуьуш дара, тӀехь-тӀехьа кеп хуьйцуш электронан МХГI йукъабалар бахьнехь, масала радио (1920-гӀа шерашкахь) а, телевидени (1950-гӀа шерашкахь) а. Радиоца а, телевиденица а хаамаш сихаллица дӀакхачорца, суьрташ гайтарца а къийсадала таро йоцуш, газетийн коьрта тӀетовжам комментареш, хиламийн йуьззина анализ хилира, ткъа иштта меттигера керланаш а, карабеъна кегийра кхайкхамаш бовзийтар а.

XX бӀешо чекхдолуш, Интернет йукъайаьллачул тӀехьа, цига дӀадахна рекламийн кхайкхамийн доккхуха долу дакъа^[5], газеташна йолайелла билгала халонаш. Оцу халонашна жоп хилира дукхаха долу газеташ таблоидан формате довлар, кехат кхоадархьама, ткъа иштта тӀеозо йоцачу а, чарпен а статьяшца алсама къона динамикан дешархой, уьш хьалхалерачу консервативан газеташа дӀалоцуш бацара. ТӀаккха а, таблоидан формате дехьавалар таханлерачу газеташна ца хилира панацей, даиман а ца дахьа ларъен экономикин эффект. ХӀинца дуьненара дукхаха долу газеташ ду керла материалаш гайтаран кепаш лохуш а, дешархой, рекламайалархой тӀеберзош а. XXI бIешарахь арадолуш ду дуьненахь цхьаъ бен доцу куьйга йаздина газет — Мусальман. Веа каллиграфо хӀора дийнахь дӀайазйо цуьнан текст урду маттахь, ткъа цул тӀехьа кеп яржайо мухаран прессаца.

Газеташ декъало:

• меттиган а, аудитори лацаран а хьесапашца — къоман йукъара, регионан (республикин, областан, мехкан), меттигеран (гӀалийн, кӀоштийн), корпоративан чоьхьара (билгалчу кхолламан белхалошна лерина), йоккха тиражан, говзаллийн;
• тематикаца — белхан, йукъара политикин, меженийн, рекламан-хаамийн, самукъадаккхаран, забарен;
• хенан хьесапца — берийн, кегийрхойн газеташ, пенсионерийн газеташ;
• муьраллин — хӀора дийнан (Ӏуьйренан йа суьйренан), хӀора кӀиранан, хӀора беттан;
• тайпанца — кехатан а, интернет арахецарш а;
• форматаца — A4, Берлинер, A3, A2;
• кечдаран оьмарца — бесар, Ӏаьржа-кӀайн, Ӏаьржа-кӀайн басехь йукъадахкаршца;
• дикаллица: таменаш, гӀapaдевлларш, «можанаш»;
• мехаца — мехаца а, маьхаза а;

Массин коммуникацин гӀирсийн коьрта функцеш — хаам, дешар, йукъара ойла кхоллар, гӀиллакхехь кхиор — карайо билгалчу жанран кепехь шен сипат гарехь.

Иза йа важа жанраш лелор билгалдолу хьалхарчу рогӀехь йукъараллин-историн дахаран хьолашца. Масала, тӀом балале советийн журналистикехь чӀогӀа йаьржина йара очеркан жанр. Оцу хенахь гӀараваьллачу журналистан Нариньяни Семенан тешаллица 1930-гӀа шерашкара «Комсомольски правда» газетехь очерк хьалхарчу меттигера жанром йара. «Наггахь цхьана лоьмарехь зорба тухура шиъ-кхоъ очерк цхьаьна. ШолгӀачу агӀонехь белхан очерк, кхоалгӀачу — гӀиллакх-оьздангаллин, тӀеххьарчу — спортан йа Ӏилманан.» Аьлчи а оцу хенан газеташкахь алсама йара материалаш, шена чохь дешаран а, кхетош-кхиоран а функцеш яхьаш. Йоза Ӏамош, къоначу советийн республикин халкъан массаш гӀертара дешарна тӀе, ткъа газеташ гӀертара шайн хьалха лаьтта Ӏалашо кхочушъян — адамаш керлачу дахаран дикачу масалаш тӀехь Ӏамо а, кхио а.

Тахана вайна кхин сурт го: яккхийра жанраш хӀора дийнан газетийн асанаш тӀехь наггахь бен ца хуьлу, уьш кхелхина хӀора кӀиранан газеташка а, журналашка а. Хьалхарчу меттиге евлла хаамийн жанраш. Дахаран сиха боларо, хаамийн гӀовгӀано хьоьху арахецаршна материалаш кховдоран шен-шена йогӀу кепаш. Дукхаха долу газеташ, дешархошна хазахоьту дера, хьежабо журналисташ чулацам боккха боцучу — 100—120 могӀа — материалашка, хаамийн хилла ца Ӏаш аналитикан жанрера дуккха а факташ йолуш, йоца аргументаш йолуш, сов дешнаш доцуш.

Ламасталлин жанрийн кепашца цхьаьна могӀанехь тахана газетийн а, журналийн а агӀонаш тӀехь гучаюьйлу керла, масала, Ӏилманан-кхетаме эссеш, социалан-политикин дийцарш, заманхойн социалан суьрташ, социалан-экономикин очеркаш, бален социалан критикан репортажаш, аналитикан интервьюш, кхин дӀа а.

Дуьненайукъара журналистикехь дукхаха йолчу жанраш лерина йан йезаш хуьлу. Газетийн материалаш билгалчу меттиге хьажийна хила йеза — массо а спецификийн амалийн, и материал леринчу оцу йа кхечу пачхьалкхийн йа пачхьалкхийн тобанан аудиторина, меттигерчу газеташна йогӀуш йолу чот йина.

Хаамийн жанраш — боцца хаам, репортаж, чот, интервью — къаьста сихаллица, материалашкахь хаамийн бахьна хилар, ша факт йа хилам къастор.

Оцу жанрашна ло доккхаха долу дакъа газетан майданан. Оццу жанраш кхачадо аудиторина массо а тӀехьара керланаш. Цхьадолчу газеташкахь уьш билгалдоху цхьаьна терминца «керланаш», дукха хьолахь оцу кхетам чу беккъа цхьаьна хӀумнах хаам ца буьллуш, ткъа фактах цецваккхар дуьллуш.

Цецваккхьар — уггар мехала сурсат ду массин прессехь. Арахоьцучун цуо ойбу газетан тиражаш, са яхьа. Оцу арахецарийн репортёрийн ницкъаш хьовсийна бу, хӀора лоьмаре тамашийна, цецвоккху керланаш кхачо. ТӀаккха газетийн агӀонаш тӀе оьху байарх, бохамех, цӀе йаларх, хи хьадарх лаьцна материалаш. Нагахь ца хууш а хӀумма а ца хиллехь, цецваккхархьама шегара хӀума йаздо, хабарш гулдеш.

Иштта зорбанехь керланаш — коьрта жанр йу. Цара лоцу ах сов газетан (реклама йоцуш) майда. Дуьненан, девнан хиламаш, политикин, экономикин, спортан хаамаш дӀакъовлу дукха могӀнаш. Керланаш дукха хиларо, хаамийн коьрте бен ца хьовсаре йа даккхийра элпашца йаздина хьалхара могӀанаш бен ца дешаре балабо дукхаха болу дешархой. Материалан коьрте йа йуьхьиге язйо уггар пайдехь йолу, дукха хьолахь чолхе долу хӀуманаш. Ткъа дешархо, Ӏамийна ву, хаамийн материал иштта охьайиллина хиларе, иза хӀоттийна йу «тӀекӀелйаьлла пирамидан» (коьртаниг хоуйту йуьхьанца, ткъа тӀехьа кӀезиг долу хӀумнаш, газетан кеп йеш, зорба нисдеш материал тӀехьара хадо атта хилийтархьама) хьесапца, цуо уьш хаамехь уггар ладаме лору.

Материалан жанр журналисто хоржу цуьнан чулацаме хьаьжжина, хаьржина факташ мел ладаме, оьшуш, самукъане йу хьаьжжина.

Иза уггар йаьржина хаамийн жанр йу. Цуо хаам бо ладаме фактах, йукъараллин дахаран хиламах. Цуьнан коьрта сипташ — доцца дийцар, йоккха сихалла. Дешархошна жоп ло хаттаршна: хӀун, мичхьа, маца? Хиламийн анализ ца йо, аьлчи а жоп ца ло хаттарна: хӀунда? Боцца хаамехь хила деза керланиг, йукъараллин дахарехь билгалчу фактехь гайтина — керла факт. ТӀаккха а деккъа факт хилла Ӏа ца деза, ткъа факт хила деза йукъараллин маьӀна долуш.

Чот — биллина хаам бу гуонахьарчу сферан хиламех лаьцна (конференци, охьахийшарш, симпозиумаш, семинараш, гуламаш, кхин а), аьлчи а оцу хилам тӀехь до баккхийра хаамийн хийцарш.

Чотехь гайтина хила йеза дийцаршкахь дакъа лаьцначеран коьрта теманаш, хьолаш а, докладийн, къамелийн ойланаш а. Цуьнан меженаш йу цхьадолу йукъакхийсина дешнаш, динчу къамелан ладогӀархойн реакци (тӀараштохар, шакаршъеттар, дискусси). Чотаца догӀу йоккха документалалла а, дуьйцучеран дешнаш нийса йаздар, ткъа иштта декъа дош. Чотан авторан коьрта бехкам — дуьйцучеран маьӀна нийса дӀадалар. Журналисто лело таро йу ма-дарра долу къамел, цитаташ, лач къамел, кхин а докладера баьккхинчу хаамийн бух тӀехь текст йазйар.

Чотан кепаш.

Нийса хаамийн чото хиламаш гойту хенан низамехь. Журналисто ма-дарра гойту хуьлуш дерг, комментари йоцуш. Амма иза латта тарло шен тидам тӀебахийтина билгалчу хӀуманна, масала, цхьаболчеран докладаш хила тарло тодина.

Аналитикан чот — хиламех лаьцна дуьйцучу хенахь, журналисто хаам бо кегийчу хӀуманех, цхьайолу комментареш а йеш. Оцунна цуьнан бакъо йу йукъабало кхин тӀе а хаамаш, факташ, терхьаш, ойланаш, дуьйцучеран къамелера актуалан баланаш къастош.

Тематикан чот — дохадо хиламийн хенан низам, авторо хоржу докладаш, цхьана-шина теманашха, баланашха лаьцна, дӀатотту тӀетесна хӀуманаш, тергойо ша хаьржина йолу темехь адам дистхиларна.

ХӀара жанр журналистан къамел ду йукъараллин хьаштонан гӀуллакхехь болу цхьаьна йа масех стегаца. Факташ йийцар, хиламех долу хӀума дийцар интервью луш волчу стеган цӀарах хуьлу. Оцу говзанчийн ойла, и болх бевзаш болчеран ойла йу дешархошна мехала.

Кхин йолу хаамийн жанраш санна, интервью хила йеза тидамаллин, къаьсташ Ӏалашонца, гӀуллакх девзаш хиларца. Интервьюн хила тарло официалан политикин маьӀна долу документ, нагахь иза журналистан воккхачу политико, правительствон коьрто, президент олуш йелахь.

Кхечу хаамийн жанрах къаьсташ репортажо еккъа факташ, хиламаш бийцина ца Ӏа, ткъа гойту уьш авторан ма-гарра, хуьлучун сурт хӀоттош санна. Репортажан бух тӀехь бу йукъараллин оьшу хилам, дешархойн меркӀеллахь кхуьуш болу. Иза ша кепара хиламан истори йу.

Жанран башха амалаш — сихалла, кхуьуш хилар, хилам гуш хилар, жигара болх беш долу авторан «со», цуо «меттигехь хиларан эффект» кхолла гӀо до, дешархочун ша репортеран уллохь хетта, тӀаккха цунна хилам уллохь го.

Аналитикийн жанрийн — корреспонденци, комментари, статья, рецензи, зорбане хьажар, кехат йаздар, бӀаьрг тохар — ду шуьйра хенан дозанаш, царна чохь ду факташ, нисъелла меттигаш, жамӀ дар Ӏамор а, анализ яр а. Тахана журналистикан талламхоша аналитикийн жанрийн диапазон царна йукъа къамелаш, журналистикан талламаш, эксперименташ, версеш, консультацеш, социологин резюмеш, аналитикан пресс-релиз, рейтинг тухуш шорйо.

ХӀара жанр лелайо йукъараллин дахаран ледамечу хиламах сихонца кхето. Хьалха иза лорура статьян цхьа тайпа, къаьсташ долу сиха а, хьовзо йиш а йолчу кепаца, лелайо кхайкхорхьама документ, политикин гӀуллакханчийн къамел, прессан къамелаш, кхин дӀа а. Амма и ши жанр дукха хьолахь цхьана могӀара хилар хьаьжна ца Ӏаш, царна йукъахь йоккха башхалла йу. Комментарина оьшу минимум барам, хӀоттайо цхьана фактан гуонаха (я тера фактийн зӀен). Статьях хила йеза йуьззина хиламан анализ, тайп-тайпана цуьнан агӀонаш дӀайеллар, тайп-тайпана планийн факташ йалор.

Практико ма-гайттара, комментарино тахана майрра шен позицеш лаьцна кхечу аналитикийн жанрийн могӀанашкара ша йолу жанр санна. Дика го иза дуьненайукъара теманех лаьцна язйеш. Комментари актуалан публицистин къамел ду, цуо кхетайо факташ а, хиламаш а автор лаьттачу политикийн позицешкара. Оцу жанран коьрта тӀедиллар — авторо хиламан боца а, нийса а мах хадор.

Газетан практико ло дукха масалаш, барамца мадаре а долуш, цхьаьна йа масех вовшех терачу фактийн йоцачу комментарех лаьтташ долуш. Цуьнца цхьаьна, мегар дац дӀатетта комментареш йаьржина бакъо хилар а, царна чохь автор тӀетевжа тайп-тайпанчу хьосташна, оцу йа кхечу хиламан историн лар лоцу, дешархошна доьллу бакъдолу маьӀна.

Оцу жанран публикацеш, лелош болчу литературин-публицистийн гӀирсашца, тайп-тайпана йу, уьш билгала боху журналисто хӀоттийначу кхоллараллин а, политикин а Ӏалашонца. Комментарин хила тарло пропагандан, критикан, сатиран, полемикан басар билгалчу бахьне хьаьжжина.

Иза уггар йаьржина, цхьа локалан хӀоттам Ӏамош йолу, фактийн билгалчу анализех лаьтташ йолу аналитикан газетан жанр йу. Корреспонденцин Ӏалашо — йукъараллин дахаран керла хиламаш гӀарабахар, долу сакхташ гучудахар.

Корреспонденци йина цхьаьна йукъарчу темано вовшехтоьхна йолу цхьа могӀа фактех. Оцу чохь ойбу катоьхха дан деза тидамаллин гӀуллакхаш.

Корреспонденцин коьрта сибаташ — сихалла, актуалалла, теман билгалалла, гойтучу хиламийн нийса адрес, хуьлуш долчуна нийса хенан дозанаш, тешийтар, бала аргументаш йалош бийцар, жамӀ дар, гӀуллакхаш тодархьама билгала долу магораш

Иза газетийн жанрех уггар йаьржинчех а, чолхийчех а цхьаъ йу. Цуьнца, кхечу жанрашца дуьстича, уггар алсама йу теоретикан а, практикан а жамӀан шоралла, фактийн а, хиламийн а кӀорга анализ, социалан нийса хьажоралла. Иза цхьаьна ладамечу билгалчу гӀуллакхна, хиламна лерина болу таллам бу, шена чохь лакхарчу тӀегӀанера жамӀ литературин говзаллица охьадиллар тарлуш долу. Статьян жанр хуьлу дукхах долчу муьран арахецаршна тӀехь, цундела алсамчу барамехь билгалйоху церан аналитикан тӀегӀа а, хьажор а.

ХӀокху жанран гӀоьнца журналисто ойла а йой, мах хадабо Ӏилманан, йукъараллин-политикин, исбаьхьаллин кхолламийн. Рецензи кхечу жанрех къастош йолу коьрта башхалла йу, цуьнан объект хиламан факташ хилар, ткъа факташ а, хиламаш а, хӀеттале теллина йолу, маьӀна а даьккхина жайнашкахь, спектаклашкахь, кинофильмашкахь гайтина йолу. Рецензино мах хадабо Ӏилманчан йа суртдиллархочун дика а, вон а агӀонийн, талламан жамӀаш дахарца дустуш, хӀоранна а жамӀ деш. Рецензи хьожу цхьаьна-шина кхолламе, церан мах хадабо, кхин чолхе Ӏалашо шен хьалха а ца хӀоттош.

Муьран арахецарш терго йо аудиторин уггар хазахетначу белхийн. Газетан Ӏалашо — диканиг гар, иза гӀарадаккхар, иштта гайта гӀалате а, гӀийла а белхаш.

Рецензин коьрта Ӏалашо — дешархочун а, хьажархочун а политикин, экономикин, Ӏилманан, техникин, исбаьхьаллин хаттараш кӀоргуо охкуш гӀодар. Рецензи даиман а Ӏалашоне хьажийна йу, лерина йу билгалчу аудиторина, дешархойн тобана. Цунна чудогӀу хьовсуш долчу кхолламан, авторан ойланан терхьаш, йо анализ, гойту белхан йукъараллин иэшам.

ХӀара жанр чӀогӀа тера йу рецензин жанрех, хӀунда аьлчи ша рецензированин цхьа кеп йолун дела. Амма цуо Ӏамо объекташ чӀогӀа готта йу — уьш газеташ а, журналаш а ду. ХӀокху жанран йоккха истори йу. Иза даиман а йара кхечу зорбанан меженашца полемика лелочу газеташкахь, иза башха амалехь ду шайн ойланийн мостагӀашца полемика лелочу партийн прессан. К. Маркса а, Ф. Энгельса а, «Керла Рейнан газетан» редакци йеш, даиман а лелайора зорбанан обзор буржуазин прессаца тӀом беш болу гӀирс санна. Цул сов, зорбанан обзор лелайора меттигерчу партин прессан куьйгалладархьама, башха чӀогӀа Советан Ӏедалан хьалхарчу шерашкахь. Дукхаха долу провинцийн газетийн оцу хенахь бацара тоьуш говза журналисташ, обзорийн Ӏалашо йара журналистийн говзалла дикачу арахецарийн дикачу масалаш тӀехь лакхарчу тӀегӀане айар, алсама хуьлуш долу гӀалаташ нисдар, меттигерчу прессан иэшамаш нисбар. Зорбанан обзораш меттана оцу хенахь йара журналистикан дешаран пособеш, цара ойура говзалла къоначу газетахойн. Оцуо билгалдира жанран къадар куьйгалла дийриг йина. ТӀаьхьарчу партин постановленешкахь зорбанан обзоран ролоь бахьана дира меттигерчу газетийн чулацам Ӏамор, церан анализе хьаьжжина.

Иза уггар йаьржинчех аналитикийн цхьа жанр йу, бух тӀехь лаьтта хиламийн а, фактийн а системан ойлаяр, доза тоьхна йолу билгалчу хенан а географин а гуранца. БӀаьрг тохаро дешархочун ло дуьззина, гонахьарчу бакъдолчун массо а агӀора сурт, дӀайоьллу йукъараллин дахаран хиламийн уьйранаш, гойту уьш кхиаран тенденци.

Журналистикан жанрийн талламхоша билгалдоху бӀаьрг тохаран хӀара башхаллаш:

• бӀаьрг тухучо деккъа цхьаьна фактаца а, цхьаьна хиламца а куьйгалла ца до, ткъа мелла а йукъараллин дахаран агӀонийн шуьйрачу фактийн, хиламийн, хӀоттамийн, процессийн зӀеца до. Иза вовшахтоьхна ца хууш а доцуш, ткъа леррина схьахаьржина фактех, шех кхоллалуш долу бакъ сурт цуьнан билгалчу аспектехь (политика, промышленность, йуьрта бахам, оьздангалла, кхин а);
• хӀора ша йаьккхина факт, хилам, авторан ша ца го, ткъа го дийначун дакъа санна.

Исбаьхьаллин-публицистикийн жанраш — очерк, фельетон, памфлет — шайна чохь бу кхетамийн а, вастан-дагардийцаран а гӀирсаш, боккха эмоцин ницкъ, дӀайоьллу тайпаллийнарг доларчуьнца.

Иза кхардамийн жанрех цхьаъ йу, цуьнан Ӏалашо — йукъараллин сакхташ, иэшамаш Ӏорадахар, уьш дӀадохуш гӀодар. Кхин исбаьхьаллин-публицистикийн жанраш санна, фельетонан шена чохь хуьлу кхетамийн а, вастан-дагардийцаран а гӀирсаш.

Фельетон, йаьржина йолу кхардамийн газетийн жанр санна, лелайо журналисташ йукъараллин дахаран новкъарло йеш долчу Ӏадаташца тӀом беш.

ХӀара жанр къаьста фельетонах ирачу кхардамин басарца, дукха хьолахь арахьара политике хьажийна йолуш. Цхьаьна йа тобанах вовшех тера фактех, хиламех хӀоттийна йолу фельетонах къаьсташ, памфлетан шуьйро масштаб йу. Цуьнан Ӏалашо — хьажаран системан герз тохар, мостагӀчун политикехь, идеологин концепцехь, уьш даран кепашкахь коьртаниг дӀаделлар. ХӀара жанр къастало ойланийн мостагӀ «вуьйр волуш йолу» аьшнашца, Ӏовжаме Iиттаршца. Дукха памфлеташ зорба тохара советийн прессехь Сийлахь Даймехкан тIом болчу шерашкахь, царна чохь памфлетхоша къиза кхардам бора фашизманна а, церан кортошна а. Уьш къинхетам боцуш гучубахаро, беларо, кхардам баро, сийсаз бахаро дешархойн мостагӀашна цабезам бохуйтара.

XX бIешеран тӀеххьарчу итт шарахь российн журналистикехь иштта зорба тоьхнера шортта памфлеташ. Оцу жанран гӀоьнца дуьхь-дуьхьал болчу демократин политикин ницкъаш а, оппозицино а бира къиза тӀом дешархой хье схьаэца гӀерташ.

ХӀара коьрта исбаьхьаллин-публицистикин газетан жанр йу, шена чулоцу МКГӀ (массин коммуникацийн гӀирсаш) массо а функцеш, алсама кхетош-кхиоран функцеш а йолуш. ХӀокху жанро лоцу йуккъера меттиг журналистикан а литературин а. Иза аьттонца лелайо газетахоша а, йаздархоша а.

Исбаьхьа йаздарех къаьсташ авторо очеркан текстехь, шен турпалах лаьцна дийцар саца а дина, тпро йу дешархошка вистхила, гойтучух шена хетарг олуш, цуо ло цунна барам боцу таро ойла йан, вовшен йохаллехь а, ханна а гена лаьтта тайп-тайпана факташ а, хиламаш а хитта. Ткъа и авторийн ойланаш хуьлу бух беш очеркан элементаш, шена гуонаха гулйина материал хьийза коьрта композицин чӀу.

Дика очерк наггахь шен сюжет болуш хуьлу. Иза шадерг доьзна ду очекхочо дукха хьолахь хилам гойтун дела, дийца ца дуьйцу цунах корреспондецин, статьян авторо санна.

Очеркан кхетош-кхиоран Ӏаткъаман ницкъ бу дешархошна везавелла турпал царна йукъахь вехаш хилар, цуьнан билгала адрес ду, цуьнга кехат йаздан а, телефон тоха а мега, цхьана кхета а, ойланаш йовзийта а, синхаам бовзийта а мега. Очеркан турпална а, аудиторина а йукъахь хӀоттало дуккха а шерашкахь лаьтташ йолу нийсса зӀе. Масала хила тарло очерк Ю. Ростан «Вежарий» «Литературин газетера» (2 декабрь 1981). Оцу чохь авторо дийцина нанас тӀаме новкъа а баьхна массо а дийна а, цхьа чов а йоцуш толам баьккхинчул тӀехьа цӀа бирзинчу Лысенко итт вешех лаьцна. Ткъа уьш боцуш Лысенко Евдокиин кхин а пхиъ йоӀ хилла. Дийцар чекхдолуш, дуккха а бераш долчу ахархочун сий деш, авторо йуьртахь цунна хӀоллам богӀар далийна, иза лоха а йара цунна борза дукха а гӀур дацара аьлла. ТӀехьа очекхочо йаздарехь, газете дукха кехаташ даьхкира, дешархоша и хӀоллам бугӀуш шеш дакъа лоцур дара аьлла. Журналист кечвеллера кехатийн авторшна баркалла ала а, Нанна хӀоллам мацца а цкъа бугӀар хиларан дог дохийла хилар а хоуйтуш, оццахь цуьнга официалан бланк тӀехь кехат кхечира В. И. Ленинан цӀарах йолчу Днепропетровскан машенашйаран заводера, цуо хаам бора, заводан белхалоша дехар до и хӀоллам шайга маьхаза боттийтарна. Оцу кехатан зорба тохаро дахкийтира керла кехаташ. ТӀаккха газето а, меттигерчу Ӏедало а кхайкхийра къовсам Нанна хӀолламна проект ярехь. Цхьан а гонораран фонд а йацара газетехь, хӀетте а редакце йаьхкира иттаннаш эскизаш. ЖамӀ иштта хилира, шиш о ах шо даьлчи Украинин Бровахи йуьртахь буьйгӀира Лысенко Евдокин хӀоллам, итт салтийчун нанна, массо а дуьнено хӀоттийна болу. («Литературин газет», 9 май 1984).

Зорбанан а, массин коммуникацийн а Федералан агентствон терхьашца, 2006 шеран сентябрь баттахь Россехт арахоьцу 49 201 газет. 46 632 газето шен цӀарехь кириллица алфавит лелайо, ткъа 2389 — латинин алфавит лелайо.^{[хьост?]}

• Газетийн статьяшан летопись
• Российн имперера пресса
• АЦШ пресса

• Газета // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Моисеев В. А. Журналистика и журналисты. К.: Дакор, 2002. — 400 с. ISBN 966-95845-3-1

Newspapers Викилармехь

• Газеты Во всех странах
• Интернет-портал «Старые газеты» Архивйина 2015-08-01 — Wayback Machine — материалы газет Российской империи и СССР.
• Газета, печатное периодическое издание Архивйина 2009-12-17 — Wayback Machine в Энциклопедии на Либрусеке
• Подборка статей о газетах из других энциклопедий(ТӀе цакхочу хьажорг)
• Иван Скворцов-Степанов. Капитал и газеты Вестник труда № 2 (1909)
• Марк Твен. Разнузданность печати — Речь в клубе журналистов (Хартфорд, 1873)
• Дмитрий Быков. «Правильная газета» // «Новый Взгляд» : газета. — Москва, 2006. — № 08. — С. 03.