Гинденбург (дирижабль)

LZ 129 «Гинденбург» (нем. Hindenburg) — декъа дирижабль, дина 1936 шарахь Германис. Дуьненахь оцу хенахь хиллачел уггар доккха дирижабль (чухоаран барамца кӀеззиг бен тӀехьа ца йисина теххьарчу классикан цеппелинал йаззаман цӀе йазйина йац, 1938) хилла. Шен цӀе хӀаваан кеман кхаьчна Германин рейхспрезидентан Пауль фон Гинденбурган сийна.

1937 шеран 6 майхь, рогӀера трансатлантикан рейс чекхйоккхуш, Лейкхерстиера АЦШ тӀеман-хӀордийн ницкъийн хӀаваантӀома базехь (40°01′49″ къ. ш. 74°19′33″ м. д.^HGЯO) охьахууш, цӀеран кхераме долу водородах дуьзина долу «Гинденбургах» цӀе йаьлла, охьадоьжна, тӀехье — велла оцу тӀехь хиллачу 97-х 35, лаьттара командин декъашхо а. Делахь а «Гинденбург» баларан барамца дац уггар доккханиг^{[комм. 1]}, и хӀаваан кема дохаро йоккха гӀовгӀа йаьккхира.

LZ 129 «Гинденбург» дан долийна 1931 шарахь, 5 шо хан йелира иза деш. Дирижабль дуьххьара тӀомаелира 1936 шеран 4 мартехь^[1].

Дечу хенахь иза уггар доккха хӀаваан кема дара— 245 метр деха, максимум диаметр 41,2 метр; 200 000 кубометр баллонашкара газ (йоьттинчун барам; номиналан барам — 190 000 м³^[2])^[3]. Цеппелинан хилла биъ дизелан мотор «Даймлер-Бенц» LOF-6 эксплуатацин ницкъаца 800—900 г.н. а, максимум ницкъ 1200 г. н. хӀоранна а^[4]. Моторашна болх бан оьшуш йолу 60 тонн йагориг латтайархьама, лелош дара йайнаш 2 500 литр барамехь (хьалхарчу моделашкахь леладора йайнаш 400 литр гергга долу) долу^[5]. «Гинденбургехь» ницкъ бара 100 тонн пайден мохь а, 50 пассажир а хӀаваиэ айба^[3] чехкаллин барам 135 километр сохьтехь^[6].

LZ 129 доккха даран бахьана дара иза лелош йолу газ гелий лело кечамбар, цуо хийца дезара хьалха лелош хилла атта цӀе леташ долу водород. Дуьххьал дуьйна кема дар лерина дара водородан цеппелин хийца гӀарадаьлла долчу LZ 127 «Граф Цеппелинца»йаззаман цӀе йазйина йац, амма иза чекх ца даьккхира британин R101 дирижаблан катастрофа хиллачул тӀехьа, цигахь кеман тӀехь хиллачех 48 стаг велира 54 стагах, бахьана дӀаихина водородах цӀе йалар дара. Оцу хенахь гелий латториг АЦШ бен йацара, цигахь экспортан эмбарго (Helium Control Act 1927 шеран). ТӀаккха а, 1929 шарахь и гӀуллакх КӀайчу цӀачохь АЦШ президентаца дуьйцуш хилла волчу Эккенер Хугос, дирижаблан план хоттош гелий хира ду аьлла хеташ вара. Германехь Ӏедале ТӀеман гӀирсашна тергаман къоман совет (инг. National Munitions Control Board) еачи экспортан эмбарго дӀа ца йаьккхира. ЖамӀ — «Гинденбург» водород тӀедаьккхира^[7].

Дирижабль чохь ресторан йара йуурган чоь а йолуш, А палубехь кечйинера шиъ волало галерей охьадерзина кораш а долуш. Деза ца хилийтархьама вани меттана охьадогӀу хи дара, йан йишъерг наштарх йина йара, цу йукъахь дирижаблан салонан леррина бина рояль а^[3].

ТӀеховшуш пассажираш а, экипажан декъашхой а декхарийлахь бара сирникаш а, су тухуш йолу муьлхха а дӀайала. Оццал чӀогӀа доза тоьхна доллушехь, «Гинденбурган» тӀехь кечйинера лерина чоь цигаьрка узучарна^[8]. Оцу чохь йара кеман тӀехь цхьаъ бен йоцу токан зажигалка. ЦӀеран кхерам дӀабаккхархьама цӀа чохь даиман кӀеззиг сов Ӏаткъам латтабора водород чу ца далийта, ткъа оцу чу кхачалора хӀаваан шлюз чухула.

1936-37 Ӏай пассажирийн купешна а, йукъараллин чоьнашна а модернизаци йира, оцу бахьнехь 50 тӀиера 72 пассажире кхаччалц меттигаш йира^[9].

«Гинденбург» дуьххьала хӀаваиэ айаделира Фридрисхафене 1936 шеран 4 мартехь. 23 март кхаччалц иза кхин 5 тӀома делира, ткъа 26—29 мартехь шен дуьххьарлера рекламан хӀаваиэ делира 59 пассажирца. Шен хьалхара коммерцин рейс 37 пассажирца, 61 кила поштаца, 1269 кг мохьца цеппелино йира 31 мартехь — 4 апрелехь Къилба Америке^[10]. 1936 шеран майхь «Гинденбург» лело долийра регуляран пассажирийн рейсашна Атлантикан тӀехула^[3]. Июнехь а, июлехь а цуо йира 4 генара рейс^[10]. 1936 шеран 14 сентябрехь «Гинденбурга» йира цхьаьна дийнан рейс Нюрнберге, тӀаккха — АЦШ малхбален бердйистте. Декабрь кхачале йира кхин а 3 рейс Рио-де-Жанейро а, Ресифи а^[11]. Шо чекхдолуш «Гинденбурга» йира 10 коммерцин рейс Лейкхерст (АЦШ)^[11]. Дирижабль Атлантикан дехьаволу гӀарабаьлла гӀирс хилира — цуьнан массо аьлча санна рейсаш эцна йара^[11].

Ӏаьнан модернизаци^[⇨] йинчул тӀехьа 16—27 мартехь дирижабло йира къилба Атлантикан тӀехула Бразиле рейс. Масех де даьлчи цуо йира рекламан рейс Рейнланд тӀехула а, малхбуза Германин тӀехула а^[11].

Шаерг дирижабло дира 63 хӀаваиэ далар.

«Гинденбург» шен тӀаьххьара рейсе дагӀара 1937 шеран 3 майхь. Кеман тӀехь вара 97 пассажир а, экипажан декъашхой а, билетийн мах бара диъ бӀе доллар гергга^[12]. Мохь лелон дакъош чохь йара 17 609 пошто дӀайохьуьйтурш, 148 кила мохь а, 879 кила багаж а. Кема лелоран гондоли чохь шен меттиг дӀалецира кеман капитана — Прусс Макса, Хьалхара дуьненан тӀеман декъашхочо^[12].

Германехь кема хӀаваиэ делира 20:15 CET^[13], 1937 шеран 6 майхь Атлантикан тӀехула даьлла, «Гинденбург» гучуделира Манхэттен тӀехула. Пассажирашна хазахетийта а, америкахошна дирижабль гайтархьама а, кеман капитано цеппелин дукха уллохула даьккхира Эмпайр-стейт-билдинган хьажаран майдана, пассажираш а, хьовсуш болчара а вовшашка лесто куьйгаш а гуш^[3].

ГӀалийн тӀехула хьийзина, дирижабль йагӀара Лейкхерст базан агӀора, цигахь иза охьахаа дезаш дара, 16:00 долуш цига кхечира. Амма малхбузера охьахуучу майдан тӀейогӀура шуьйра догӀанан фронт^[13], базан хьаькамо, гӀараваьллачу дирижаблисто Розендаль Чарльза, капитан Пруссан кема охьадоссор ца магийра.^[14] Цхьана хана цеппелин лийлира бердйисттехула, охьахаа пурбане хьоьжуш, оцу хенахь догӀан фронт меллаша къилбаседехь дӀайоьдура. 18:12 «Гинденбурге» радиограмма кхечира Лейкхерстера хаамца, Ӏаламан хӀоттамо магадо охьахаа аьлла, кема базехьа доладелира. 19:08 кхечира кхин а хаам Лейкхерстера ма хаъало сиха охьахаа аьлла^[13].

19:11 дирижабль охьадеара 180 метре. Лаьтта тӀиера кема кхачаран репортаж дӀахьуш вара америкин журналист Моррисон Герберт^[15]. 19:20 дирижабль дӀанисдира, цуьнан меран тӀиера охьакхийсира дӀадоьхку машшаш^[14]. 19:25 тӀехьа агӀора, ирхнехьа йолчу стабилизаторан хьалха 4-гӀа а, 5-гӀа а газан дакъошна тӀехула, цӀе летира. 15 секундехь цӀе йаьржира 20-30 метр цеппелинан мерехьа, цул тӀехьа иккхара. ЦӀе йаьллачул тӀехьа ах минот йаьлчи «Гинденбург» охьадуьйжира дӀатосу мачтан уллохьа^[13].

• Катастрофа теллинчу немцойн талларан комиссин официалан чоьтаца, корпусан цӀоганехь хада тарлора эчиган серан муш, иза бодара маша санна каркасан чоьхьарчу декъехь, оьшура газан баллонийн Ӏаткъам каркас тӀебала. Иза хадар бахьнехь йохийнера 4-гӀа йа 5-гӀа чоьхьара газан водородах йуьззина баллон, оцу бахьнехь газ дӀа а ихина баллонашний арахьара чкъоьранний йукъахь кхоллаелла эккха кхераме эдар атмосферан хӀавааца. Охьахааран машшаш охьакхийсинчул тӀехьа дирижаблан чкъор, йаран гӀирсан электрочекхъйалийтар гӀийла хиларна, заземлени ледар хилла корпусанчул а. Цуо йина потенциалан башхалла арахьара чкъоьран а, каркасан а дакъошна йукъахь. Аварел хьалха дирижабль догӀан фронтехула чекхдалар бахьнехь лакхара тӀуналла хиллачу чкъоьран дакъошкахь и потенциалийн башхалло су белла, цуо цӀелатийна кхолладеллачу хӀаваан-водородан эдарх^[13]. Терочу жамӀе кхаьчна америкин эксперташ^[12].

• Америкин историезархочо Хёлинг Адольфа дуьххьара аратеттинчу^[16] версица, «Гинденбург» хӀаллакдина сахьтаца йуьйлина мина эккхаро. И мина хоттийна технико Шпель Эрика (Erik Spehl) № 4 баллонан буха. Эккхар хила дезара дирижабль охьа а хиина, пассажираш арабевллачул тӀехьа. «Гинденбурга» совнах гуонаш бар бахьнехь, сахьтан механизмо шен болх бина уьш охьабиссале. Ткъа ша Шпель араиккхина догучу дирижабль чура, амма дукха хан йалале велла госпиталехь вагоран чевнех. Изза верси йара РСХА (гестапо) IV урхаллин хьаькам хилла волу Мюллер Генрихан^[17].

Кема духуш велла 36 стаг: 13 пассажир, 22 экипажан декъашхо, цхьаъ лаьттан тӀиера белхало^[3]. Дукхахберш царех белла цӀергахь йа садукъделла хьаьха газах, ткъа цхьаберш кхиъна аралелха догучу дирижабль чуьра, амма лаьттах бетталуш белла. Йукъарло йоцуш дохаро хӀаллаквинарг ву 10 пассажир а, 16 экипажан декъашхо а^[18]:

• пассажираш:
  • Бринк Биргер
  • Джон Долан Бёртис
  • Дуглас Эдвард
  • Паннс Эмма
  • Рудольф Андерс Эрнст
  • Эрдманн Фриц
  • Дёнер Герман
  • Паннс Джон
  • Файбуш Мориц
  • Райхольд Отто
• экипажан декъашхой:
  • механик Хольдеррид Альберт
  • авиамоторист Штокль Альфред
  • механик Райзахер Алоиз
  • стюардесса Имохоф Эмилия
  • лакхара лифтёр Гухель Эрнст
  • электрик Шлапп Эрнст
  • радист Айхельманн Франц
  • кхачанхон гӀоьнча Флакус Фриц
  • коьрта механик Шрайбмюллер Йозеф
  • коьрта монтажник Кнорр Людвиг
  • бармен Шульце Макс
  • кхачанхон гӀоьнча Мюллер Рихард
  • механик Мозер Роберт
  • авиамоторист Биалас Руди
  • инженеран эпсар Диммлер Вильгельм
  • механик Шеф Вилли

Командан цхьа дакъа, хӀаваан кеман капитан Прусс Макс коьртехь волуш, охьатаӀийна латта тӀе догуш долчу корпусан дакъошца. ЧӀогӀа багийна, церан аьтту белира оцу бухара хьалабовла, амма царех йалх шолгӀачу дийнахь велира багорах а, охьадужуш хиллачу чевнех а. Изза хилира кхаа пассажиран а, лаьттан тӀиера гражданийн белхалочунна а^[19]:

• гражданийн белхало Хагеманн Аллен (латта тӀиера)
• пассажираш:
  • Кнохер Эрик
  • Дёнер Ирэн
  • Эрнст Отто
• экипажан декъашхой:
  • рулевой Бернхардт Альфред
  • монтажник Шпель Эрик
  • операцийн директор, «Deutsche Zeppelin Reederei» компанин хьаькам Леманн Эрнст^[20][21]
  • лифтёран гӀовс Фельбер Людвиг
  • моторан механик Банольцер Вальтер
  • коьрта радист Шпек Вилли

Капитан Прусс Макс, чӀогӀа вагийна воллушехь, тамашийна висира^[21]: иза схьаваккхавелира цуьнан гӀоьнче Шаммт Альберте. Пруссан йуьхь йагийнера, масех бутт баьлчи, цхьа могӀа пластикан операцеш йинчул тӀехьа Прусс аравелира дарбан цӀа чуьра^[22]. Масех стаг иштта кӀелхьаравелира делан къинхетамца: стюардан гӀоьнча 14 шо долу Франц Вернер тамашийна висира, хӀунда аьлча цунна тӀе ца хууш канистар хи Ӏенира, цуо гонахьара цӀе йайира. ТӀаьххьара моментехь Францан аьтту белира догучу дирижабль тӀиера чукхоссавала, цу тӀе кӀант вага а ца винера, меженаш а ца кеггийнера. 2014 шеран 13 августехь 93 шо долуш шен Ӏожалла йаллалц Франц вара «Гинденбурган» экипажах тӀаьххьара дийна виснарг^[23][24]. ТӀеххьарниг хӀинца дийна болчу пассажирех виснарг ву Дёнер Вернер (вина 1928), пенсехь волу инженер-электрик. Кема духуш цуьнан 8 шо дара: ненан аьтту белира арататта Вернер а, цуьнан ваша а дирижабль чуьра, ткъа тӀехьа ша а чуиккхира. Да Герман а, йиша Ирэн а делира бохамехь^[25]: Ирэн кхерайелира чуэккха, дирижабль чуьра иза схьайаьккхича а, шолгӀачу дийнахь иза йелира йагорах.

Шаверг валарх хьалхаваьлларг 61 стаг ву.

«Гинденбурган» бохам коммерцехь дирижаблаш транспортан Ӏалашонна лелоран чеккхе хилира^[12]. «Deutsche Zeppelin Reederei» совцийра АЦШ а, Бразили а кечйина рейсаш. Германин правительство пассажираш хӀаваан кеманаш тӀехь лелабар ца магийра, бакъо лора пошт дӀасалело а, авиашоуна а Германин латта тӀехь. Дозанал арахьа муьлххачу Ӏалашонна а ца магадора^[21].

1937 шеран 18 июнехь LZ 127 «Граф Цеппелин» дехьадаьккхира Франкфурте, иза йоккха музейн экспонат йина, граф фон Цеппелинна а, цуьнан белхашна а лерина выставке дӀахӀоттийра^[10]. ТӀехьайогӀу могӀанера дирижабль, йаззаман цӀе йазйина йац, чекхйаьккхинехь а, амма лелийра тӀеман а, пропагандан а Ӏалашо йолуш. 1940 шеран бӀаьста авиацин министран Геринг Германан омарца ший а дирижабль дӀаделира дохо^[26].

• ГӀарайаьлла британийн хард-рок-тоба «Led Zeppelin» шен цӀе схьаэцна «дашан дирижаблан» («lead zeppelin») сийна. Тобан дуьххьарлера «Led Zeppelin» (1969) альбоман мужалт тӀехь сурт ду догучу «Гинденбурган».
• 1975 шарахь америкин режиссеро Уайз Роберта йаьккхира йуьззанаметражан фильм «Гинденбург» (The Hindenburg), цу чохь хӀаваан кеман бохаман коьрта бахьна ду саботажан акт.
• Америкин телесериалехь «Секундаш бохамал хьалха» (2004—2012) 2-гӀа сезонан 12-гӀа арайалар «Гинденбурган» бохаман талламах лаьцна йу. Талламан жамӀашца водородах цӀе йаларан верси теро хета, цӀе йилларан йа эккхаран версел.
• Документалан сериалехь «Адамашал тIехьара дахар» 2-гӀа сезонан 15-гӀа арайаларехь гайтина басадаьлла «Гинденбург» дирижаблан сурт адамийн хӀудайначул 300 шо даьллачул тӀехьа, иза лардеш дара Беттман Оттон цӀарахчу архивехь.
• Хопкинс Стивен режиссеран «ПаргӀатонан ницкъ» (АЦШ, 2016) кинофильмехь, фильман 01:29:19 секундехь дирижабль «Hindenburg» тӀехула долу Берлинера Олимпийн Стадионан (Аьхкенан Олимпийн ловзарш 1936), дохале шо хьалха.
• Америкин «Хенан чуьра йоцу» (Timeless) сериалан 1 сезонан 1 серехь турпалаш боьлху хиллачу замане «Гинденбург» духучу моменте, истори хийца дагадеанчу кхераме террорист лацархьама.
• 2011 шарахь малхбузагерманийн режиссера Кадельбах Филиппа (Philip Kadelbach) хӀоттийра 3 сахьтал сов йеха телевизионан фильм «Гинденбург: тӀаьххьара тӀомадалар» (Hindenburg, 2011).
• Стил Алленан «Мича вала кхоьру хьекъалдерг…» (1997) дийцарехь, дуьйцу хенаш чухула лелачех, уьш Гинденбург тӀе нисло, ца хууш историйн болар хуьйцу. Дийцаран Хьюгон а, Локусан а, «Азимов» журналан дешархойн а, «Science Fiction Chronicle» журналан дешархойн а премии йелла, Небьюлан премин номинаци а йина^[27].

Комментареш

Лелийна литература а, бух а

• Dick H. G., Robinson D. H. The golden age of the great passenger airships Graf Zeppelin and Hindenburg. — Washington, D.C.; London: Smithsonian Institution Press, 1985. — 226 p. — ISBN 0-87474-364-8.
• Tittel L. LZ 129 „Hindenburg“. — 4., überarbeitete Auflage. — Friedrichshafen: Zeppelin-Museum Friedrichshafen, 1997. — 80 S. — ISBN 3-926162-55-4.
• Kleinheins P. Die großen Zeppeline: die Geschichte des Luftschiffbaus. — 3., überarbeitete Auflage. — Berlin; Heidelberg; New York: Springer, 2005. — 273 S. — ISBN 3-540-21170-5.
• LZ 129 Hindenburg. — Dresden, 1937. — Bd. 3. — (Zeppelin-Weltfahrten). (см. также иллюстрации из книги в улучшенном качестве)
• Bericht des deutschen Untersuchungsausschusses (нем.) (1937). — Отчёт немецкой следственной комиссии. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 3 март. Архивйина 2013 шеран 9 мартехь (ТӀе цакхочу хьажорг) (см. также 2 схемы из отчёта в нижней части данной страницы Архивйина 2016-03-05 — Wayback Machine)

• Navy Lakehurst Historical Society Архивйина 2008-07-01 — Wayback Machine(ингалс.)
• Airships.net: LZ-129 Hindenburg(ингалс.)
• Hindenburg Hydrogen Fire(ингалс.)
• Faces of the Hindenburg(ингалс.)
• How many people on the Hindenburg survived? How did they manage to do so?(ингалс.)
• H. Busch: Funkausrüstung und Peilsystem des LZ 129(нем.)
• Секунды до катастрофы: Дирижабль «Гинденбург» Архивйина 2011-10-31 — Wayback Machine (фильм, 3/4 часа)
• Оригинал видеорепортажа о катастрофе от компании Pathé(ингалс.)
• «Конец эпохи дирижаблей», инфографика Архивйина 2017-08-04 — Wayback Machine(оьр.)