Аршаан

Хадамал
Монгол үзэгээр
буряад кирилл.	Аршаан
монгол кирилл.	Рашаан
хальмаг кирилл.	Аршан

Аршаан (х.-монг. рашаан < мо.б. rasiyan < сам. rasāyana) —

• 1 аршаан, ламын, бөөгэй маани уншажа үлеэгээд гү, али хуралай уншалгын үедэ тарниин зэргэээр адислагдаад, шэдитэ шанартай болоһон гэжэ тоологдодог, үнгэ, амта оруулһан элдэб холисотой шэнгэн бодос, уһан. Заримдаа үбшэнтэниие санзайгаар арюудхажа, аршаанаар бэеынь аршадаг.

Аршааннаха — залагдаһан аршаан гурба дахин балгажа, амаа зайлаад, толгойдоо, һуга доогуураа, самидаа түрхихэ гү, али үхибүүнэй һагсархада, ламаһаа аршаан залажа, тэрээгээрээ угааха. Аршаанаар угаахадаа, залаһан аршаанаа боро хараанаар уһанда эдьхэжэ, үхибүүнэй толгойһоонь эхилээд, хоёр һуга доогуурнь, самидань түрхижэ дүүргээд, хэрэглэгдэһэн угаадаһан соо сагаан эдеэнэй зүйл болон мяха хээд, ламын зааһан зүг руу хаяха.

• 2 аршаан, хада хабсагайһаа гү, али газарһаашье гаража байдаг, хүнэй бэе эмнэхэ аргатай элдэб дабһалиг холимог бодосуудтай уһан, булаг.

Аглаг һайхан нютагуудтахи аршаан булагуудые ашаглаха, тэдэнэй дэргэдэ амаралтын газарнуудые олошоруулха, шанар һайнтай эмүүдые элбэгжүүлхэ, тиигэжэ улад зоной элүүрые хамгаалха зорилготой хэрэг мүнөө үедэ хүнүүдэй анхарал доро байха ёһотой. Бүхы дэлхэй дээрэ зуугаад мянган янзын эмэй зай байдаг һаань, тэрэнэй 40 хубинь манай ороной эмнэлгэдэ хэрэглэгдэнэ. Нилээд олон зүйлнүүдынь Байгал шадарай, мүн манай эндэхи бусад уулануудаар ургадаг.

Гансал Буряад Улас дотор олоной дунда суутай болоһон, шанарынь шалгагдан тодорһон 120 гаран аршаан алдартай булагууд бии. Тэдэнэй 30 гараниинь 20-һоо 75 граадус хүрэтэр халуун уһатай, 7-ниинь гашуун уһатай, тэрэ тоодо «Аршаан» хороортотой булта адлирхуу шанартай, зариманиинь эхүүн, бэшэниинь элдэб эмтэ зүйлнүүдтэй холисолдоһон байдаг. Тэрээгүүр нютагай зон зунай һайхан сагта амардаг, сэнгэдэг, бэеэ аргалдаг байха юм.

Ондоо нютагай аршаанда амархаяа, аргалуулхаяа гарабал, аршаанай ЭЗЭНДЭ нютагай хүнөөр хандажа, бэеэ аргалуулхаяа ерэһэн тухайгаа мэдүүлхэ, зоболонгойтнай гээгдэхые, заатагүй үргэл үргэжэ, гуйха ёһотой гэдэг. Тиимэ хүнэй гэнтэ үгы юм һаа гү, али өөрынгөө нютагай аршаанда гарахадаа өөрөө үргэхэ, мүргэхэ, гуйхада болоно ааб даа. Ушар, байдал ойлгожо, хаража байһан аршаанай ЭЗЭН тогтоожо абахал байха.

Нютагай зондо, мүн Танаар суг амаржа байгшадта хүндэмүүшэ, налархай байха. Нягтаханаар хубсалаад, зохидхоноор бэеэ абажа ябаха. Бэеынгээ ариг сэбэртэ үргэлжэ анхаралаа табижа байха. Эмнэлгын хэрэгээр ерэһэн һаа, бэеэ гамнаха, халуун аршаанһаа гарахадаа дулаалжа, һалхи, хүйтэ абангүй, байрадаа хүрэхые оролдохо. Аршаанһаа буугаад, адагынь долоон хоногой (зарим ушарта 2 – 3 долоон хоног байхадаа болохо) туршада бэеэ тон наринаар гамнаха ёһотой. Иигэжэл аршаанай хүсэн эм болохо ёһотой юм шуу.

Байрлаһан байраяа, тэрэнээ тойроод, мүн аршаанай харьяата газар, илангаяа аршаануудай эхиие бузарлахагүй.

Һуудал байдалайнгаа үлэгдэлнүүдые хаа хамаагүй хаяжа ябахагүй, тэдэниие хаяха тусгаар газар байха ёһотой.

Тамхи татадаг һаа, тамхинайнгаа хайрсагууд болон үлэгдэлнүүдые хараһан газартаа хаяхагүй. Тамхиншад, аргатайл һаа, энэ амаралтын үедэ тамхияа орхижо, аршаанһаа бууха зорилго табяад, тэрэ зорилгоёо хүсэлдүүлжэ буубалтнай, бэедэтнай сэгнэшэгүй ехэ бэлэг болохо байгаа.

Амараа, сэнгээ хадаа архитайл байха ёһотой гэжэ бодобол, амаралта гээшые буруу ойлгонот. Архидалга гээшэ аршаанай ЭЗЭДТЭ яабашье һайшаагдахагүй, ямар нэгэн аргаар хатуухан хэһээлтэ ушаруулжа болохо. Тиигээдшье амаралтада, эмнэлгэдэ байһан бэеэ архи уужа хорлохо, тойроод амаржа байһан зондо амар заяа үзүүлэнгүй “хүхихэ” гээшэ буруул даа.

“Аршаан дээрэһээл ондоо тээ хаана сэнгэлтэйб”, – гэһэн бодолоор һальхай ябадал гаргаашад баһал зүб бэшэ байха ёһотой. Энэ ябадалай хойшолон гэжэ байдаг, тэрээн тухай бодожо үзэмөөр лэ даа. Нютаг нютагай аршаанууд тон лэ өөрын, онсо гуримтай байжа болохо. Нэгэл аргаар тэдэ гуримуудые Танда мэдүүлхэ байха, эдэ гуримуудыень тон наринаар сахиха ёһотой.

• 3 сэсэг үбшэнэй сээрлэһэн нэрэ: улаан аршаан, сагаан аршаан; аршаантаха — бодоо үбшэнөөр үбэшлэхэ, сээрлэһэн нэрэ.

• 4 мал эдиһэнһээ хордожо үбэшэлхэ хара буурсагтай доторынь үтэ байдаг гэхэ нэгэ зүйл хорото үбшэнэй сээр нэрэ. Энэ үбһэн хура бороо ехэтэй жэл урганагүй, баһа газар болгон гаранагүй.

Аршаантаха — энэ үбһые эдиһэнһээ хордожо үбэшэлхэ адуунда тусахадаа нюдэниинь солиршон, хараа гүлрэн хуруугаа хүргэхэд ш мэдэрхэгүй боложо, дорооһоо бусгаха, таталдаха зэргэ шэнжэ тэмдэг илэрнэ гэжэ хуушсуул ярилсадаг. Үбэшэлһэн болобшо үбһэ эдижэ, уһа ууха ба аршаан үбһэ эдиһэн газар руугаа гүйдэг