Sasanidsko Carstvo

Papak, vladar regije Khir, je 200. godine uspio da svrgne Gochihra i imenuje se novim vladarem Bazrangidsa. Njegova majka Rodhagh je bila kćerka pokrajinskog guvernera Farsa. Papak i njegov najstariji sin Šapur su uspjeli da prošire svoju moć nad cijelim teritorijem Farsa. Događaji su nakon toga nejasni, ali je sigurno da se nakon smrti Papaka, Ardašir koji je u to vrijeme bio guverner Darabgerda, uključio u borbu za vlast zajedno sa svojim starijim bratom Šapurom. Izvori navode da je Šapur poginuo kada se krov jednog objekta srušio na njega. Ardašir se 208. godine, nakon ubistva braće, proglasio vladarom Farsa. Nakon imenovanja za šahanšaha, Ardašir je preselio prijestolnicu svog novog carstva u novoosnovani grad Ardašir-Hvarah (današnji Firuzabad). Ovaj grad, koji se nalazi u visokim planinama, je bio okružen visokim kružnim zidom sa velikom palatom na sjevernoj strani. Ostaci ovog grada i danas postoje.

Nakon učvršćivanja vlasti nad cijelim Farsom, Ardašir I je brzo proširio svoju teritoriju stićući kontrolu nad susjednim pokrajinama Kerman, Isfahan, Susa i Mesene. Kako bi zaustavio dalje širenje, partski kralj Artaban V je naredio guverneru Huzestana da započne rat protiv Ardašira I 224. godine. U ovom ratu Ardašir I je odnio pobjedu. U drugom pokušaju da uništi Ardašira I, Artaban V se sa njim susreo u bici kod Ormizdagana. U ovoj bici su Artaban V i većina partske vojske poginuli. Nakon smrti partskog vladara, Ardašir I je izvršio invaziju na zapadne pokrajine Partskog carstva. U to vrijeme je dinastija Arsacid bila podijeljena između pristalica Artabana V i Vologasa VI, koji su dopustili Ardaširu da učvrsti svoju vlast na cijelom prostoru nekadašnjeg Partskog carstva. Nakon toga se krunisao u Ktesifonu kao jedini vladar Perzije uzevši titulu šahanšah ili "Kralj kraljeva", čime je 400-godišnje Partsko carstvo zauvijek nestalo.

U narednih nekoliko godina, Ardašir I je proširio svoje novo carstvo na istok i sjeverozapad, osvajajući provincije Sistan, Gorgan, Horasan, Margijana, Belh i Horazmija. Na zapadu je zauzeo Hatru, Armeniju i Adijabenu čime je ušao duboko u rimsku teritoriju. Dvije godine kasnije, rimska ofanziva koju je predvodio car Aleksandar Sever ga je natjerala na kraj teritorijalnog širenja. Njegov sin Šapur I je nastavio širenje carstva osvajajući Baktriju i zapadni dio Kušanskog carstva. Nakon invazije na rimsku Mezopotamiju, Šapur I je zauzeo gradove Haran i Nisibis, ali je 243. godine rimski general Timesitej porazio perzijance kod Resene i povratio izgubljene teritorije. Nakon pobjede nad carem Gordijanom III u bici kod Misihea 244. godine, Šapur I je zaključio veoma povoljan mirovni sporazum sa novim carem Filipom Arabljaninom. Ovaj mir je bio kratkog vijeka, jer je Šapur I nastavio rat pobijedivši rimljane u bici kod Barbalisa 253. godine, a zatim osvojio i opljačkao Antiohiju. Rimski kontranapad pod komandom cara Valerijana je završen katastrofalnim porazom rimske vojske i opsadom Edese. Tada je car Valerijan zarobljen i držan kao zatvorenik do kraja života. Šapur I je ovu pobjedu proslavio klesanjem impresivnog kamenog reljefa u Naqsh-e Rostamu i Bishapuru, kao i monumentalnim natpisom na perzijskom i grčkom jeziku u blizini Perzepolisa.

Šapur je imao intenzivne razvojne planove. Naredio je izgradnju prve most-brane u Iranu i osnovao mnoge gradove koje je naselio emigrantima sa rimskih teritorija. Nakon toga su dva nova grada, Bishapur i Nishapur, nazvana po njemu. Od svih religija, posebno je favorizirao maniheizam i osnivača ovog učenja Manija (koji mu je posvetio jednu od svojih knjiga – Shapuragan). Šapur se sprijateljio i sa babilonskim rabinom Samuilom, što je omogućilo jevrejskoj zajednici da predahne od represivnih zakona koji su doneseni protiv njih. Međutim, kasniji kraljevi nisu nastavili Šapurovu politiku vjerske tolerancije. Pod pritiskom zoroastrijskih maga i visokog sveštenika Kartira, Bahram I je ubio Manija i započeo progon njegovih sljedbenika. Bahram II se, kao i njegov otac, pokorio željama zoroastrijskih sveštenika. Tokom njegove vladavine, Rimljani su pod vodstvom cara Marka Aurelija Kara razorili i opljačkali sasanidsku prijestolnicu Ktesifon, a veći dio Armenije je, nakon pola stoljeća perzijske vladavine, ustupljen Dioklecijanu.

Nakon kratkotrajne vladavine Bahrama III, novi vladar Narseh je započeo novi rat sa Rimljanima. Nakon kratkotrajnog uspjeha protiv cara Galerija kod Kalinikuma na Eufratu 296. godine, Narseh je poražen. Nakon dolaska novih rimskih snaga iz dunavskih garnizona u proljeće 298. godine, Narseh se povukao u Armeniju kako bi spremno dočekao rimsku vojsku. Međutim, neravan teren je više pogodovao rimskoj pješadiji nego sasanidskoj konjici. U dvije uspješne bitke car Galerije je osigurao pobjedu nad Narsehom. Tokom druge bitke, rimske snage su zauzele Narsehov tabor, riznicu i harem sa njegovim suprugama. Nakon toga je car Galerije napredovao u Mediju i Adijabenu, odnoseći pobjedu nad pobjedom. Nakon prelaska rimskih snaga preko rijeke Tigris i zauzimanja prijestolnice Ktesifon, Narseh je preko izaslanika molio cara Galerija za oslobađanje njegovih žena i djece. To je dovelo do mirovnih pregovora u proljeće 299. godine. Mirovni uslovi su bili veoma teški; Sasanidsko carstvo će sve teritorije preko rijeke Tigris prepustiti Rimskom carstvo; Armenija će biti vraćena pod rimsku vlast; Kavkaska Iberija će pod rimskim namjesnikom plaćati vjernost Rimu; Nisibis, sada pod rimskom vlašću, biće jedini grad kroz koji će se obavljati trgovina između Sasanidskog i Rimskog carstva; i Rimsko carstvo će nadgledati pet satrapija između rijeke Tigris i Armenije. Poslije ovog poraza, Narseh se povukao sa vlasti ostavljajući prijestolje svome sinu Hormizdu II. Međutim, to je dovelo do nemira koji su se proširili carstvom. Suzbijajući pobunu u Sakastanu i Kušanu, Hormizd II je ubijen 309. godine.

Nakon smrti Hormizda II, mnoga arapska plemena su počela da pustoše i pljačkaju zapadne gradove carstva u provinciji Fars, rodnom mjestu sasanidskih kraljeva. U međuvremenu su sasanidski plemići ubili starijeg sina Hormizda II, oslijepili srednjeg i zatvorili najmlađeg (koji je kasnije prebjegao na rimsku teritoriju). Time je na prijestolje došao Šapur II, nerođeno dijete jedne od žena Hormizda II, koji je krunisan u utrobi; kruna je postavljena na majčin stomak. Tokom njegove mladosti, carstvom su upravljali njegova majka i plemići. Nakon punoljetstva, Šapur II je preuzeo vlast dokazujući se kao energičan i efikasan vladar.

On je najprije poveo svoju malu, ali disciplinovanu vojsku na jug protiv Arapa koje je potukao, obezbjeđujući južnu granicu carstva. Zatim je započeo svoj prvi rat protiv Rimljana na zapadu. Sasanidi su pobijedili u nizu bitaka, ali nisu stekli teritorijalna proširenja. Neuspješno su izvršili opsadu pograničnog grada Nisibisa, nakon rimskog zauzimanja gradova Singara i Amida. Zbog nomadskih upada u istočne dijelove carstva koji su prijetili da ugroze Maveranahr, strateški važnu oblast za kontrolu Puta svile, pohodi na zapad su zaustavljeni. Šapur II je odmah krenuo prema istoku kako bi zaustavio prodiranje nomada, ostavljajući oblasne vojskovođe da napadaju Rimljane. Nakon savladavanja nomada iz srednje Azije, pripojio je novu pokrajinu koja je danas poznata kao Afganistan.

Širenje sasanidske kulture i umjetnosti je išlo rame uz rame sa osvajanjima na istoku, prodirući čak do Kine. Nakon toga je Šapur II zajedno sa nomadima započeo drugu vojnu kampanju protiv Rimskog carstva 359. godine zauzimajući ponovo gradove Singara i Amida. Kao odgovor, rimski car Julijan je upao duboko u perzijsku teritoriju pobijedivši Šapurovu vojsku u bici kod Ktesifona 363. godine. Međutim, nije uspio da zauzme sasanidsku prijestolnicu i ubijen je prilikom povlačenja. Njegov nasljednik Jovijan, koji je bio zarobljen na istočnoj obali rijeke Tigris, je morao predati sve provincije koje su Sasanidi ustupili Rimu 298. godine, kako bi osigurao siguran izlazak svoje vojske iz Sasanidskog carstva.

Šapur II je sprovodio oštru religijsku politiku. Tokom njegove vladavine, napisan je zbornik svetih zoroastrijskih tekstova – Avesta. Progon hrišćana je bio posljedica hristijanizacije Rimskog carstva – najvećeg sasanidskog neprijatelja. Vlast se prema Jevrejima odnosila prijateljski pružajući im relativnu slobodu i brojne prednosti. U vrijeme Šapurove smrti, Sasanidsko carstvo je bilo jače nego ikada prije; neprijatelji na istoku su bili umireni sa Armenijom pod Sasanidskom kontrolom.

Od smrti Šapura II do početka vladavine Kavada I nastupio je dugotrajan period mira sa Rimljanima (Istočnim Rimskim carstvom), koji je prekinut sa samo dva kratkotrajna rata između 421. i 440. godine. Tokom ovog perioda, sasanidska vjerska politika se razlikovala od vladara do vladara. Uprkos nizu slabih careva, administrativni sistem koji je uspostavljen tokom vladavine Šapura II je ostao toliko jak da je carstvo nastavilo da efikasno funkcioniše.

Nakon smrti Šapura II 379. godine, moćno carstvo su naslijedili njegov polubrat Ardašir II (379–383) i njegov sin Šapur III (383–388), ali ni jedan od njih nije posjedovao sposobnosti svog prethodnika. Bahram IV (388–399) je bio aktivniji od svog oca, ali nije uradio ništa značajno za carstvo. Tokom ovog perioda, samo je Armenija sporazumno podijeljena između Rimskog i Sasanidskog carstva. Sasanidi su ponovo uspostavili vlast nad Velikom Armenijom, dok je Bizantijsko carstvo zadržalo mali dio zapadne Armenije.

Bahramov sin Jezdegerd I (399–421) često je poređen sa carem Konstantinom Velikim. Obojica su bili fizički snažni i vješto koristili diplomatiju, oportunistički nastupali i prakticirali vjersku toleranciju i pružali slobodu za rastuću vjersku manjinu. Jezdegerd I je zaustavio progon kršćana i kaznio plemiće i sveštenike koji su ih progonili. Njegova vladavina je obilježena relativno mirnim periodom u odnosu na Bizantijce pa je čak i preuzeo mladog Teodosija II (408–450) pod svoje skrbništvo. Jezdegerd I se također oženio jevrejskom princezom, koja mu je rodila sina zvanog Narsi.

Njegov nasljednik, sin Bahram V (421–438) bio je jedan od najpoznatijih sasanidskih kraljeva i heroj mnogih mitova. Ovi su mitovi opstali i nakon uništenja carstva od strane Arapa. Bahram je krunu stekao nakon Jezdegerdove iznenadne smrti, koja se dogodila kada su se velikaši suprotstavili kralju uz pomoć el-Mundhira, arapske dinastije El-Hira. Bahramova majka bila je Šušandukht, kći jevrejsog Egzilarha. 427. ugušio je invaziju nomadskih Heftalita na istoku, proširivši svoj utjecaj na područje Srednje Azije, gdje je njegov portret stoljećima preživio na novčićima Buhare (u sadašnjem Uzbekistanu). Bahram je svrgnuo vazalskog kralja perzijskog području Armenije i učinio ga carstvom provincije.