Pravedni halifat

 

Nakon smrti Muhammeda 632. godine, kao njegov nasljednik u vođenju muslimana i upravljanja islamskom državom izabran je Ebu-Bekr. Tako Ebu-Bekr postaje nasljednik Božijeg Poslanika i prvi od četvorice pravednih halifa. Odmah se suočio s problemima jer su neka arapska plemena, iako su obećala vjernost Muhammedu i prihvatili islam, smatrala da ništa ne duguju društvu kojeg vodi Ebu-Bekr te su između ostalog prestala da ispunjavaju neke od islamskih propisa, kao što je skupljanje zekata. Ebu-Bekr je morao riješiti taj problem i upravljanje halifatom je započeo uspjehom. Kao halifa, Ebu-Bekr nije bio monarh, kao što to nisu bila ni ostala trojica rašidunskih halifa jer su na taj položaj izabrani prvenstveno usljed svojih sposobnosti i vještina.^[1][2][3][4]

Prema mišljenju sunitskih učenjaka, sva četvorica rašidunskih halifa bili su od onih koji su rano prihvatili islam,^[5] bili su među deset kojima je obećan džennet, bili su njegovi najbliži ashabi, poštovani i hvaljeni u javnosti.

Ebu-Bekr, prvi nasljednik Muhammeda u upravljanju islamskom državom, bio je halifa samo dvije godine. Početkom svoje vladavine suočio se sa odmetničkim plemenima i njihovim vraćanjem u okrilje islama. Kod izbora Ebu-Bekra za prvog halifu, postojala su neslaganja između muhadžira (sljedbenika doseljenih u Medinu iz Mekke) i ensarija (sljedbenika iz Medine). Naime, ensarije, kao oni koji su prihvatili Muhammeda i njegove sljedbenike kada su izašli iz Mekke i pružili im gostoprimstvo i svu raspoloživu pomoć, su smatrali da jedan od njih treba da naslijedi Muhammeda. Smatrali su da to treba biti Sa'd ibn Ubadu, vođa plemena Hazredž i ensarija.^[6] Pa ipak, Ebu-Bekr je izabran na položaj halife ili nasljednika Muhammeda.^[7] U takvim novim okolnostima, nastala je nova politička formacija: halifa, koja će se održati do početka 20. vijeka i koja će predvoditi sve muslimane širom svijeta. Iako je Ebu-Bekr bio široko prihvaćen kao halifa od strane muslimana, neki od ashaba nisu priznavali njegov autoritet. Najistaknutiji od kojih je bio Alija ibn Ebu-Talib, kako se očekivalo se da će on preuzeti halifat jer je bio rođak i zet Muhammeda. Nije poznato da li je bilo spomena Alije na biranju novog halife, ali nije nemoguće. Ebu-Bekr je poslao Omera Aliji kako bi dobio njegovo izjašnjenje odanosti, što je dovelo do svađe u kojoj je možda došlo do nasilja.

Novog halifu su odmah dočekale nevolje koje su ugrožavale jedinstvo i stabilnost nove zajednice i države. Otpadništvo se proširilo na svako pleme na Arapskom poluostrvu, sa izuzetkom zajednice u Meki i Medini, plemana Benu Takif iz Ta’ifa i Benu Abdul Kais iz današnjeg Omana. U nekim slučajevima, čitava plemena su postala otpadnička. Neki su samo prestali da daju zekat dok je bilo plemenskih vođa koji su se proglasili Poslanicima, neki još i za vrijeme života Muhammeda.

Prvi slučaj otpadništva se desio još za vrijeme života Muhammeda, kada se Asvad Ansi proglasio poslanikom i napao Južnu Arabiju.^[8] Ubijen je od strane guvernera Feroza, perzijskog muslimana, 30. maja 632. godine.^[9] Vijest o njegovoj smrti je odjeknula Medinom nedugo nakon preseljenja Muhammeda na Ahiret. Osim toga, otpadništvo se pojavilo i na području Jemame, kada se Musejlime,^[10] takođe za života Muhammeda, proglasio poslanikom kao i u Nedždu, Istočnoj i Južnoj Arabiji. Mnoga plemena su tvrdili da njihova lojalnost islamskoj državi prestaje sa smrću Muhammeda.^[10] Naravno, halifa Ebu-Bekr se odlučno suprostavio tom negativnom trendu,^[10] što je neminovno dovelo da ratova protiv otpadništva.

Ebu-Bekrova strategija je bila uslovljena novonastalom situacijom zbog čega je muslimansku vojsku podijelio na nekoliko dijelova, korpuse. Najjačim korpusom, koji je činio glavninu muslimanske vojske, komandovao je vojskovođa Halid ibn Velid. Iz toga razloga, ovaj korpus se koristio protiv najmoćnijih snaga pobunjenika. Ostale snage su se koristile po potrebi, uglavnom u situacijama i područjima manjeg značaja. Halifin plan je bio da prvo očisti od otpadnika područje Nedžda i Zapadne Arabije, u blizini grada Medine. Potom bi se eliminisale otpadničke snage između Medine i El-Bahrejna, snage pod komandom Malika ibn Nuvejra, nakon toga snage bi se skoncentrisale protiv najopasnijeg neprijatelja, Musejlime i njegovih saveznika na Jemami. Nakon niza uspješnih kampanja Halid ibn Velid je sa svojom vojskom porazio Musejlimu u bitci na Jemami.^[11] Kampanja protiv otpadništva se završila 11. godine po Hidžri. 18. marta 633. godine Arapsko poluostrvo je kao ujedinjeno u potpunosti stavljeno pod vlast halife iz Medine.

Kada su napokon pobunjenici stavljeni pod kontrolu, halifa je otpočeo sa teritorijalnim širenjem islamske države. Iako to nije bio imperijalno-osvajački rat, ovaj potez Ebu-Bekra je pokrenuo historijski proces kojim će se u samo nekoliko kratkih desetljeća uspostaviti jedna od najvećih država u historiji. Kampanja je započela sa današnjim Irakom, najbogatijom pokrajinom tadašnjeg perzijskog Sasadinskog carstva.^[12] Za taj zadatak izabrao je Halida, a kampanja je započela 633. godine.^[12] Nakon toga poslao je i četiri vojske sa ciljem zauzimanja rimske provincije Sirije.^[13] Međutim, kampanja na zauzimanju Sirije je okončana tek nakon što je Halid po osvajanju Iraka upućen u Siriju.

Nakon smrti Ebu-Bekra 634. godine, na položaju halife nasljeđuje ga Omer. Novi halifa nastavlja tamo gdje je stao njegov prethodnik. Sasanidsko perzijsko carstvo se potiskuje dalje prema sjeveru dok se osvajaju istočni dijelovi Bizantijskog carstvo a njegove snage potiskuju prema Egiptu. Halifa Omer tokom svog života nikada nije učestvovao u bilo kojoj bitci kao komandant muslimanske vojske. To su bile veoma bogate regije pod kontrolom moćnih država, ali dugotrajni međusobni sukobi Bizantijaca i Perzijanaca iscrpio je obe strane što je olakšalo narastajućoj islamskoj vojsci da ostvari pobjede i osvoji velike teritorije.

Do 640. godine, muslimanska vojska je pod svoju kontrolu stavila dijelove Mezopotamije i Šama (arapski: الشام; područja današnje Sirije, Libana, Jordana i Palestine). Osim te teritorije, Rašidunski halifat je osvojio Egipat 642. i čitavo Perzijsko carstvo 643. godine.

Za vrijeme kontinuiranog rapidnog širenja halifata, halifa Omer je postavio temelje političke strukture kako bi organizirao vlast i održao cjelokupnu teritoriju halifata. U tu svrhu, formirao je Divan, visoko vladino tijelo koje je obavljalo poslove najvišeg državnog značaja. Vojsku je institucionalno doveo pod kontrolu države koja ju je i plaćala. Jedna od najvažnijih promjena je bila i ta da halifa u novoosvojenim zemljama nije tražio od nemuslimanskog stanovništva da pređe na islam, niti je pokušao da centralizuje vlasti. Umjesto toga, on je dozvolio domicilnom stanovništvu da zadrži svoju vjeru, jezik i običaje te je ostavljao vladu te teritorije skoro netaknutu uz postavljanje namjesnika ili guvernera tj. Emira i finansijskog službenika amila. Ove promjene su bile sastavni dio efikasne mrežu oporezivanja koje su finansirale halifat.

Omer je zapamćen kao halifa koji je uspostavio islamski kalendar, lunarni kalendar poput arapskog kalendara s time da je za početak islamskog računanja vremena uzeta Hidžra, kada je Muhammed prešao iz Meke u Medinu.

Prije nego što Omer umro, imenovan je odbor koji se sastojao od šest ljudi a koji su trebali da odlučuju o narednom halifi. Svi članovi vijeća, među njima i Omer, bili su iz plemena Kurejšija.

Odbor je širi izbor suzio na dva kandidata: Osmana i Aliju. Alija je bio iz Muhammedovog plemena, iz Kurejšijevskog plemena Benu Hašim, kao i rođak i zet posljednjeg Poslanika kao i njegov vjerni pratilac sa samog početka Muhammedove misije. S druge strane, Osman je bio iz omejadske loze plemena Kurejš.

Nakon Omerove smrti, za trećeg pravednog halifu izabran je Osman. On je vladao dvanaest godina kao halifa. Tokom prve polovine mandata, Osman je uživao poziciju najpopularnijeg halife među svim Rašidunskim, odnosno pravednim halifama dok je u kasnijoj polovici njegovog halifata opala njegova popularnost.

Uprkos unutrašnjim problemima, Osman je nastavio sa osvajanjima koje je započeo Omer. Rašidunska vojska je preuzela Sjevernu Afriku od Bizantije, čak i upala na teritoriju Španije, osvajajući obalna područja Pirenejskog poluostrva, kao i ostrva Rodos i Kipar. Također, muslimanska vojska je upala i na Siciliju 652. godine. Rašidunska vojska je u potpunosti osvojila perzijsko Sasanidsko carstvo, a istočna granica Islamske države je pomjerena na istoku do donjeg toka rijeke Ind.

Međutim, najtrajniji doprinos Osmana bio je projekat skupljanja Kur'ana. Pod njegovom nadležnošću sakupljen je Kur'an tako da su neizvorni govornici arapskog lahko mogli čitati Kur'an.

Nakon što su se protesti pretvorili u opsadu, halifa Osman je odbio da pokrene bilo kakvu vojne akciju. U petak, 8. zul-hidždžea 35. godine po Hidžri (17. juna 656), pobunjenici su preskočili zidove kuće i sukobili se sa stražarima. U kuću su upali: Muhamed ibn Ebu-Bekr, Kenane ibn Bišr ibn Itab, Sevdan ibn Hamran i Amr ibn el-Hamk. Zatekli su Osmana kako čita Kur'an. Kenane je željeznom šipkom udario halifu, oborivši ga na stranu, a Amr ibn el-Hamk sjeo mu je na prsa i devet puta probo ga nožem. Halifa je umro s riječima: "Neka je slavljen uzvišeni Allah".

 

Nakon atentata Osmana, Muhammedov rođak Alija izabran je za halifu. Premjestio je glavni grad u Kufu, garinzonski grad u Iraku. Ubrzo nakon toga smijenio je vladare nekoliko pokrajina, od kojih su neki bili članovi Osmanove porodice, i postavio vjerne pomoćnike umjesto njih.

Stanovnici su sve češće zahtijevali osvetu Osmanovih atentatora, nakon čega je velika vojska pobunjenika predvođena od strane Zubejra, Talhe i Aiše krenula na pohod protiv atentatora. Vojska je osvojila Basru, gdje su usmrtili 4.000 osumnjičenih ustanika. Alija je nakon ovoga krenuo prema Basri gdje je njegova vojska stigla pobunjeničku. Iako Alija, Zubejr i Talha nisu htjeli da se bore, izbila je bitka tokom noći između dvije vojske. Sunitska tradicija tvrdi da su umiješani u atentat Osmana oni koji su počeli borbu, kako su se bojali da bi pregovori između Alije i pobunjenika dovelo do njihovog zarobljivanja i pogubljenja. Bitka koja je slijedila je prva bitka između muslimana i poznata je pod imenom Bitka kod Deve. Alija je izašao iz bitke kao pobjednik i nesuglasica između njih je bila završena. Ugledni Muhammedovi ashabi, Talha i Zubejr, poginuli su u bici, a Alija je poslao svog sina Hasana da vrati Aišu u Medinu.

Nakon toga, podigao se još jedan vapaj za osvetom Osmanovog atentata, ovaj put od Mu'avije ibn Ebu-Sufjana, srodnik Osmana i tadašnji vladar Sirijske provincije. Međutim, smatra se da Mu'avija radije pokušavao preuzeti halifat, nego da osveti Osmana. Alija se borio protiv Mu'avijave vojske kod Bitke kod Sifina gdje je nakon nekoliko dana došlo do zastoja radi pregovora. Pregovori su završili u korist Mu'avije kako je posrednik, Amr ibn el-As, oglasio svoju podršku Mu'aviji. Nakon ovoga, Alija je bio primoran boriti se protiv pobunjeničkih haridžija, frakcije svojih bivših pristalica koje nisu bile zadovoljne arbitražom u Bici kod Nahravana. Oslabljen unutrašnjom pobunom, a i manjkom podrške u mnogim pokrajinama, Alijine snage izgubile su većinu teritorije halifata, dok su dijelovi carstva kao što su Sicilija, Sjeverna Afrika, obalna područja Španije i neke tvrđave Anadolije pale pod vlast vanjskih carstava.

 

Godine 661. Abdurahman ibn Muldžem je ubio Aliju kao dio haridžijske zavjere da se izvrši atentat na razne islamske vođe u pokušaju da se završi građanski rat. Međutim, haridžije nisu uspjele ubiti Mu'aviju i Amra ibn el-Asa.

Alijin sin Hasan, unuk Muhammedov, nakratko je preuzeo halifat i došao na dogovor s Mu'avijom da popravi odnose između dvije grupe muslimana koji su bili odani barem jednom on njih dvojice. Sporazum je navodio da Mu'avija neće imenovati nasljednika tokom svoje vladavine i da će dozvoliti islamskom svijetu da bira sljedećeg vođu. Ovaj će sporazum biti prekršen, kako će Mu'avija imenovati svog sina, Jezida I, kao nasljednika. Hasan je ubijen i Mu'avija je formirao Emevijski halifat, zamjenjujući Rašidunski halifat.^[14][15]

Pravedni halifat se lagano širio, u rasponu od 24 godine, osvojena je ogromna teritorija koja je obuhvatala Mezopotamiju, Levant, dijelove Anadolije i većinu Sasanidskog carstva. Za razliku od Sasanidskih Perzijanaca, Bizantijci su se nakon gubitka Sirije povukli nazad u Anadoliju. Kao posljedica, izgubili su i Egipat od Rašidunske vojske, mada su građanski ratovi među muslimanima privremeno zaustavili osvajačke, što je dalo Bizantijcima vremena da se oporave.

Osnovni administrativni sistem Darul-islama postavljen je u vrijeme Muhammeda. Ebu-Bekr je izjavio u svojoj hutbi nakon preuizamnja halifata: "Ako naredim bilo šta što bi bilo protiv naredbe Allaha i njegovog poslanika; onda me ne slušajte". Ovo se smatra temeljnim kamenom halifata. Govori se da je Omer rekao: "O muslimani, ispravite me svojim rukama kad pogriješim", nakon čega je jedan čovjek ustao i rekao, "O Amire al-Mu'minine (Vođo Vjernika), ako te ne isprave naše ruke, koristit ćemo svoje mačeve da te ispravimo!". Čuvši ovo, Omer odgovara "Elhamdulillah kad imam takve sljedbenike".

Pod Ebu-Bekrom, halifat nije bio jasno podijeljen na pokrajine, mada je imao mnogo administrativnih distrikta.

Pod Omerom je halifat podijeljen u brojne pokrajine koje su bile:

1. Arabija, podijeljena u dvije pokrajine, Mekku i Medinu.
2. Irak, podijeljen u dvije pokrajine, Basra i Kufa.
3. Džezira, podijeljena u dvije pokrajine, Eufrat i Tigris.
4. Sirija je bila pokrajina.
5. Palestina, podijeljena u dvije pokrajine: Ajlija i Ramla.
6. Egipat, podijeljen u dvije pokrajine: Gornji i Donji Egipat.
7. Perzija, podijeljena u dvije pokrajine: Horasan, Azerbedžan, and Fars.

U svom testamentu Omer je dao instrukcije svom nasljedniku, Osmanu, da ne mijenja administrativni sklop jednu godinu nakon njegove smrti, što je Osman poštovao. Nakon isteka moratorijuma, Osman je napravio je od Egipta jednu provinciju i stvorio novu provinciju koja se sastojala od Sjeverne Afrike.

Tokom Osmanove vladavine, halifat je bio podijeljen u dvanaest pokrajine. One su bile:

1. Medina
2. Mekka
3. Jemen
4. Kufa
5. Basra
6. Džezira
7. Fars
8. Azerbejdžan
9. Horasan
10. Sirija
11. Egipat
12. Magrib

Tokom Alijine vladavine, sa izuzetkom Sirije (koja je bila pod kontrolom Mu'avije) i Egipta (izgubljenog tokom posljednjih godina halifata od pobunjenika), preostalih deset pokrajina je bilo pod njegovom kontrolom, bez promjene u administrativnoj organizaciji.

Pokrajine su dalje bile podijeljene u distrikte. Svaki od 100 ili više distrikta halifata, zajedno sa glavnim gradovima, su bile upravljane pod guvernerom (Valijom). Ostali oficiri na pokrajinskom nivou su bili:

1. Glavni sekretar
2. Vojni sekretar
3. Sakupljač prihoda
4. Šef policije
5. Trezorski oficir
6. Glavni sudac

U nekim distriktima postojali su zasebni vojni oficiri, iako je guverner u većini slučajeva bio glavnokomandujući vojske koja se nalazila u pokrajini.

Bejtul-mal bio je odjel koji se bavio prihodima i svim drugim ekonomskim poslovima države. U vrijeme Muhammeda nije postojao stalni Bejtul-mal ili javni trezor. Svi primljeni iznosi su bili odmah raspoređivani. Nije bilo plata za isplatu, a nije bilo ni državnih rashoda, čime je javna blagajna bila nepotrebna.

Ebu-Bekr je osnovao kuću u kojoj se čuvao sav novac na računu. Kako je sav novac odmah bio raspoređivan, trezor je uglavnom bio zaključan. Za vrijeme Ebu-Bekrove smrti, bio je samo jedan dirham u javnoj blagajni.

• Ebu-Bekr
• Omer ibn el-Hattab
• Osman ibn Affan
• Alija ibn Ebu-Talib