Srednjovjekovna demografija je izučavanje Demografije ljudi u Evropi u Srednjem vijeku. Sastoji se od procjene broja stanovništva koje je živjelo u srednjovjekovnom periodu, populacijskih trendova i kretanja. Na više načina demografija je je bila jedan od najbitnijih faktora historijskih promjena kroz Srednji vijek.

Populacijski nivo Evrope tokom Srednjeg vijeka može se ugrubo kategorisati na sljedeći način: 400-1000 godine: stabilno na niskom nivou. 1000-1250 godine: populacijski bum i ekspanzija. 1250-1350 godine: stabilno na visokom nivou. 1350-1420 godine: opadanje 1420-1470 godine: stabilno na niskom nivou. 1470-nadalje: lagana ekspanzija koja se ubrzava u ranom XVI vijeku.

Kako se bližio kraj starog vijeka došlo je do opadanja broja stanovnika, a taj broj je dostigao najniži nivo 542. godine sa epidemijom kuge (Justinijanova kuga, 541-542. godine, je bila posljednja velika epidemija kuge do pojave Crne smrti u XIV vijeku). Procjena tačnog broja stanovnika spada u domen špekulacije, međutim smatra se da je on iznosio oko 25 do 30 miliona u vrijeme Karla Velikog, od toga oko 15 miliona na području kojim je on vladao (Francuska, pola Njemačke, Holandija, Austrija i Italija). Srednjovjekovno stanovništvo je bilo grupisano u pojedinim oblastimaa sa velikim područjima nenastanjene divljine između njih. U srednjem vijeku biti sam i ne biti član veće zajednice, predstavljalo je veliki rizik. Naseljene zajednice su postojale kao ostrva u moru divljine.

U XI vijeku ljudi počinju naseljavati divljinu, i taj trend je u historiji poznat kao "veliko raščišćavanje" (eng. "great clearances"). Tokom tog perioda dolazi do krčenja šuma i kultivacije zemljišta. Nijemci naseljavaju istočne obale rijeka Elbe i Saale, područje uglavnom naseljeno Polavijskim Slavenima. Krstaši u velikom broju odlaze na Bliski istok u novoformirane krstaške države, dijelovi Pirinejskog poluostrva su preoteti od Maura i naseljavani, a Normani kolonizuju južnu Italiju. Sva ova kretanja i osvajanja su činila dio velikog obrasca populacijeke ekspanzije i premještanja tog doba u Evropi ^[1].

Razlozi ove ekspanzije i kolonizacije su bili: poboljšanje klime (poznato kao srednjovjekovni topli period) koje je omogućavalo postizanje veće produktivnosti u poljoprivredi; prestanak nadiranja Vikinga, Arapa i Mađara što je doprinijelo političkoj stabilnosti; napredak srednjovjekovne tehnologije koji je omogućio obradu većih područja zemlje; reforma Crkve koja je doprinijela socijalnoj stabilnosti; i rast feudalizma koji donosi stabilnost i veću mobilnost.

Ograničenja koja su vezivala kmetove za zemlju slabe kako se razvija novčana ekonomija. Zemlje je bilo dovoljno, dok su rad i radna snaga bili oskudni. Feudalci su morali pronalaziti nove načine da zadrže kmetove, jer su gradovi koji su kmetovima nudili slobodu postajali sve primamljiviji.

Do 1300. godine Evropa je imala previše stanovnika u usporedbi s mogućnošću da ih ishrani ^[2]. Engleska, sa populacijom od oko 1 miliona ljudi 1086. godine, je u narednih 150 godina imala između 5 i 7 miliona stanovnika. Francuska je do 1328. godine imala između 18 i 20 miliona stanovnika (iako joj je teritorija bila manja nego teritorija današnje Francuske). Taj populacijski nivo ova zemlja neće dostići do ranog modernog doba. Smatra se da je ukupna evropska populacija iznosila oko 70 do 100 miliona stanovnika. Ovo možemo usporediti sa 499,6 miliona stanovnika današnjih 27 zemalja članica Evropske Unije. Kao još jednu usporedbu možemo navesti da je produktivnost u proizvodnji žita iznosila između 1:2 i 1:7 u XIV vijeku, do 1:30 danas (navedeni odnos predstavlja posađenu i dobivenu količinu žita - 1:2 znači da na 1 kg posijanog žita urod bude 2 kg).

Do XIV vijeka unutrašnja kolonizacija evropskih teritorija je došla do kraja, ali je broj stanovnika još uvijek ostao na visokom nivou. Tada dolazi do određenog broja nesreća (ratovi, bolesti itd.) koje dovode do smrti miliona ljudi. Počelo je sa velikom gladi u periodu 1315-1317. godine, zatim je došlo do Stogodišnjeg rata i Crne smrti (kuge) u periodu 1348-1350. godine. Sve je to desetkovalo broj stanovnika na ovom kontinentu.

U periodu između 1348. i 1420. godine populacija na kontinentu je uveliko smanjena. U Njemačkoj je došlo do pada stanovništva za 40 %. U Provansi je stanje bilo još gore sa oko 50% smanjenja, a u Toskani oko 70% smanjanja u odnosu na broj stanovnika prije 1348. godine.

Historičari imaju problema da objasne toliki pad broja stanovnika. Kao uzrok nije moguće navesti samo bolesti koje su tada harale kontinentom, i socijalne poremećaje koje su iste izazvale. Pojedinci navode Mlthusiansku teoriju koja tvrdi da je broj stanovnika Evrope rastao sve dok nije došlo do prenaseljenosti, tako da je, čak i u dobrim sezonama, bilo jedva moguće prehraniti sve. Pothranjenost je dovela do podložnosti bolestima, a pojačano je nadmetanje za oskudne resurse koji su bili na raspolaganju. Ukratko populacija je prerasla raspoložive resurse. Ipak kritičari ovakvih teorija navode da bi i u slučaju pada broja stanovnika zbog navedenih razloga ipak došlo do brzog oporavka. Preostalo stanovništvo bi jako brzo ponovo dostiglo raniji broj, ili bar nivo stanovnika koji je u skladu sa postojećim resursima. Ovo nije bio slučaj u Evropi. Broj stanovnika je padao i ostao nizak sve do XVI vijeka, tako da nam prethodne teorije nisu ponudile zadovoljavajuće objašnjenje .

Alternativna teorija tvrdi da je do 1250. godine populacija dosegla svoje vrhunce, a konkurencija za resursima je oslabila, s obzirom da je većina zemljišta već bila nečije vlasništvo. Javio se slučaj debalansa dobara između vlasnika dobara (uglavnom zemlje) i radnika (farmera). Ponuda novca je bila fiksna, tako da se na taj način nije mogla potaći ekonomska aktivnost. Cijena renti je rasla a cijena rada opadala. Uslovi života siromašnih toliko su se pogoršali da je njihov priraštaj dostigao nultu vrijednost.

Siromašni su živjeli u takvim uslovima da nisu mogli izolovati oboljele od epidemija. Nedostajala im je kvalitetna ishrana, dok su sanitarni uslovi bili užasni. Nakon što su (zbog navedenih razloga) bolesti i smanjen priraštaj smanjile broj stanovnika došlo je do nestašice na tržištu rada. Nadnice su donekle porasle, a došlo je i do veće mobilnosti radne snage; ipak ovo se nije desilo za kratko vrijeme zato što su se vlasnici dobara opirali povećanju nadnica kroz njihovo zamrzavanje i kontrolu cijena. Djelimično zbog zamrtzavanja nadnica, dolazilo je do pobuna (kao što je Seljačka buna iz 1381. godine). Ipak sve do pred kraj XV vijeka siromašnije klase nisu imale koristi od veće potražnje za radom. Oko 1500. godine populacija Evrope je bila manja nego 200 godina ranije, međutim došlo je do blagog povećanja životnog standarda svih njenih stanovnika.

• Peter Biller, The Measure of Multitude: Population in Medieval Thought, 2001, ISBN 0-19-820632-1
• David Herlihy, "Demography", Dictionary of the Middle Ages, vol.4, 1989 ISBN 0-684-17024-8
• Thomas Hollingsworth, Historical Demography, 1969, ISBN 0-8014-0497-5
• Josiah Russell,Medieval Demography: Essays (Ams Studies in the Middle Ages No 12), 1987, ISBN 0-404-61442-6

• Mongolsko carstvo