Izvorni kôd stranice Hromosom

Nemate dopuštenje da uredite ovu stranicu, iz sljedećeg razloga:

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.

The block was made by ‪Hasley‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected: .

Start of block: 17:21, 18 decembar 2022
Expiry of block: 17:21, 18 decembar 2025

Your current IP address is 62.210.136.28. The blocked range is 62.210.0.0/16.

Navedite sve gornje podatke u upite ili zahtjeve za deblokadu. Ako smatrate da ste greškom blokirani, dodatne informacije i uputstva možete pronaći na stranici o globalnoj smjernici "Zabranjeni otvoreni proksiji".

U suprotnom, zahtjev za blokadu postavite na Meta-Wikiju. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Možete vidjeti i kopirati izvorni kôd ove stranice.

{{Genetika bočni stubac}}
[[Datoteka:Chromosome.svg|mini|desno|Hromosom: 1. Hromatida 2. Centromera 3. Kratki krak 4. Dugi krak.]]
'''Hromosom''' (grč. χρώμα, ''chroma'' - boja + σώμα, ''soma'' - tijelo) jest osnovna organizaciono-funkcionalna jedinica svake specifične [[hromosomska garnitura|hromosomske garniture]] - po morfologiji i strukturi - "lične karte" svake eukariotske vrste organizama. Hromosomi su najvažnije komponente jedra jer sadrže [[genetička informacija|genetičku informaciju]] za razvoj svih ostalih elemenata i faktora građe i funkcije svakog [[organizam|organizma]]. Redovno se nalaze u [[jedro|jedru]] i permanentne su strukture, tj. održavaju svoju individualnost tokom [[ćelijski ciklus|ćelijskog ciklusa]]. Odlikuje ih sposobnost autoreprodukcije, a u ćelijskoj diobi dijele se i oni, što održava njihov kontinuitet tokom sukcesivnih generacija [[ćelije|ćelija]], [[organizam]]a i pripadajućih [[vrsta]] živih bića.<ref>Raven P. H., Johanson G. B. (1999): Biology. WCB/McGraw–Hill, New York.</ref><ref>Campbell N. A. (1996): Biology. The Benjamin/Cummings Publishing Comp., Inc., Menlo Parc (CA), USA, {{ISBN|0-8053-1957-3}}.</ref><ref>Lawrence E. (1999): Henderson's Dictionary of biological terms. Longman Group Ltd., London, {{ISBN|0-582-22708-9}}.</ref><ref>Sofradžija A., Šoljan D., Hadžiselimović R. (2004): ''Biologija 1,'' "Svjetlost", Sarajevo, {{ISBN|9958-10-686-8}}.</ref><ref>Ibrulj S., Haverić S., Haverić A. (2008): Citogenetičke metode – Primjena u medicini. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB), Sarajevo, {{ISBN|978-9958-9344-5-2}}.</ref>

Svi oblici života imaju izvjesne osobine koje ih čine specifičnima i razlikuju od mrtvih tvari. Za razliku od nežive prirode, sva živa bića posjeduju autonomnost, autoregulaciju i autoreprodukciju. Prema tome, uobličena su u samoodržive organizme, sa sposobnošću samoregulacije životnih pojava i procesa i samoobnavljanja (reprodukcije) naredne generacije istovrsnih potomaka.<ref>Levin B. (2014): Genes XI. Oxford University Press, Oxford, New York, Tokyo.</ref><ref>King R. C., Stransfield W. D. (1998): Dictionary of genetics. Oxford niversity Press, New York, Oxford, {{ISBN|0-19-50944-1-7}}; {{ISBN|0-19-509442-5}}</ref><ref>Alberts B. et al. (1983): Molecular biology of the cell. Garland Publishing, Inc., New York & London, {{ISBN|0-8240-7283-9}}.</ref><ref>Lincoln R. J., Boxshall G. A. (1990): Natural history - The Cambridge illustrated dictionary. Cambridge University Press, Cambridge, {{ISBN|0 521 30551-9}}.</ref>

== Hemijski sastav ==
Hemijski sastav hromosoma pokazuje da su njegove osnovne komponente [[nukleinske kiseline]] i [[bjelančevine|proteini]]. U sveukupnoj hrmosomskoj masi ima ih oko 70-90%. Osim [[dezoksiribonukleinska kiselina|dezoksiribonukleinske kiseline]] (DNK), hromosomi sadrže i različite količine [[nukleinske kiseline|ribonukleinske kiseline]] ([[RNK]]) i ''nehistonskih proteina''. Količina DNK i kiselih proteina jako varira u zavisnosti od metaboličke aktivnosti ćelije.

== Oblik i veličina ==
Oblik i veličina hromosoma i njihovih garnitura su konstantne prirode i jedna su od prepoznatljivih obilježja osobenosti svake individue i vrste organizama. Zavisno od faze [[ćelijski ciklus|ćelijskog ciklusa]], oblik hromosoma se mijenja, ali obično su štapičasti ili nitasti. [[Interfaza|interfazni]] hromosom sadrži dvije ''hromatide'', a po završetku ćeliskih dioba ([[mitoza|mitoze]] i [[mejoza|mejoze]] po jednu, koja se u novofotmiranoj ćeliji ponovo reduplicira. Mogu biti različite forme (što zavisi od elemenata njihove građe), a dužina im se kreće od 0,5 do 40 mikrona. Izuzetak u tom pogledu su džinovski hromosomi pljuvačnih žlijezda u vinskih (voćnih) mušica ([[rod]] ''Drosophila''), koji mogu biti i 20-ak puta duži od prosječnih metafaznih hromosoma.

U jedrima se javljaju u ''haploidnim'' ([[gamet]]i) i ''diploidnim'' [[hromosomska garnitura|hromosomskim garniturama]] (somatske ćelije).
[[Datoteka:Zellsubstanz-Kern-Kerntheilung.jpg|mini|lijevo|Dijagram eukariotske ćelije u [[mitoza|mitozi]]. Hromosomi su kopirani, kondenzirani i jasno organizirani ([[Walther Flemming]], [[1882]]).]]

== Građa ==
U [[interfaza|interfazi]] i do [[mitoza|mitotičke]] [[anafaza|anafaze]] sastoji se od dvije [[hromatida|hromatide]]. Njihov središnji dio ispunjava [[hromonema]], koja se sastoji od molekule DNK uvijene u peptidni omotač.<ref>Krebs J. E., Goldstein E. S., Kilpatrick S., T. (2014): Lewin's Genes XI. Jones & Bartlett Publishing, Burlington, MA, USA.</ref>
*'''[[Hromatida]]''' je ustvari lanac DNK koji je uronjen u [[bjelančevine|bjelančevinski]] omot (''matriks''). Lanac DNK čini osnovu hromosomske niti (''hromonema''; grč: ''chromo'' = boja, ''nema'' = konac, nit). Hromonema je mnogostruko (spiralno) i (manje ili više gusto i intenzivno) namotana cijelom svojom dužinom. Budući da je već i njena osnova (DNK) dvostruka spirala, figurativno govoreći, hromonema je ''spiraline spirale spirala'' na ''n''-tu potenciju. Zahvaljujući tome, metri tananih niti se "upakuju" u specifično određene hromosome i njihove garniture. Broj hromosoma kreće se od dva (konjska glista) do nekoliko hiljada (neke protozoe, npr). Duž hromoneme ova nit je mjestimično snažnije namotana u čvoriće - hromomere, koje se (zbog veće količine DNK) uočavaju kao intenzivnije obojeni segmenti.

U [[mitoza|metafazi]] mitoze hromosomi su najintenzivnije kondenzirani (zahvaljući intenzivnoj kondenzaciji i međusobnom "zbijanju" navoja), kada se najjasnije (pod mikroskopom) uočavaju pojedini elementi njihove građe. Tom prilikom na njima se mogu uočiti hromatide, primarna (centromere) i sekundarna suženja (sateliti i telomere).

*'''[[Centromera]]''' je dio hromosoma koji povezuje sestrinske [[hromatida|hromatide]]. Na toj poziciji je [[primarno suženje]] (primarna konstrikcija) i obavezan je element građe svakog (normalnog) hromosoma. Bez njega se hromosom negdje "zagubi" tokom ćelijskih dioba.

Prema nekim uglednim izvorima, centromera se poistovjećuje sa [[kinetohor]]om, dok drugi kinetohor vide kao mjesto na kojem se tokom mitoze, hromosomi "preko kinetohora" vežu za niti diobenog vretena. Pojam je izvorno definiran kao genski lokus koji usmjerava ponašanje hromosoma. Prema drugom tumačenju, fizička uloga centromere je da djeluje kao mjesto okupljanja kinetohora – veoma složene multiproteinske strukture koja je odgovorna za ponašanje hromosoma prilikom segregacije. Taj sistem veže mikrotubule i signalizaciju tokom [[ćelijski ciklus|ćelijskog ciklusa]] onda kada su svi hromosomi pravilno vezani za diobeno vreteno. Tako osigurava da će se podjela ćelije nastaviti do završetka, odnosno njenog ulaska u anafazu.

U širem smislu, postoje dva tipa centromera. 
*"Point centromere" se vežu se na specifične proteine koji prepoznaju određene DNK sekvence visoke efikasnosti. Svaka sekvenca DNK obično formira centromeru ako je prisutna kod određene vrste [[organizam]]a. Primjer može biti formiranje centromere u pupoljku kvasca ''Saccharomyces cerevisiae''.
*"Regionalne centromere" je termin koji je skovan za opisivanje većine centromera, koje obično nastaju na područjima prioritetnih [[DNK]] sekvenci, ali koje se mogu formirati i na drugim DNK sekvencama, a inicijalni signal za formiranje regionalne centromere izgleda da je [[epigenetika|epigenetičke]] prirode. Većina organizama, u rasponu od fisije kvasca ''Schizosaccharomyces pombe'' do ljudi, imaju regionalne centromere.

U svakoj varijanti, centromere su glavni determinatori kinetike hromosoma tokom ćelijskih dioba, osobito u [[mitoza|anafazama]], budući da ih "vuče" ka polovima [[mitoza|diobenog vretena]].

Od položaja centromere zavisi i oblik hromosoma. Po tom kriteriju, hromosomi mogu biti jednokraki (s terminalnom centromerom) ili dvokraki (sa centromerom u ostalim dijelovima regionima). Hromosomski kraci mogu biti jednake dužine ili ih centromera dijeli na dugi i kratki krak. Savremana klasifikacija hromosoma primarno respektira relativnu dužinu hromosomskih krakova, tj. numerički odnos njihovih dužina. Na osnovu tog kriterija razlikuju se metacentrični, submetacentrični, subtelocentrični, akrocentrični i telocentrični hromosomi.
*'''[[Sekundarno suženje (sekundarna konstrikcija)]]''' javlja se samo kod nekih hromosoma, ali održavaju svoj kontinuitet u nizu ćelijskih dioba i generacija živih bića. Također predstavljaju svojevrsne [[genetički markeri|genetičke markere]] pripadajućih garnitura i vrsta. U nekim specifičnim hromosomskim garniturama sekundarne konstrikcije javljaju se relativno blizu jednog od njihovih krajeva, odvajajući jedan kraći dio hromosoma. Ti mali segmenti označavaju se kao ''sateliti'' (''trabanti''), a njihovi nosioci ''satelitski hromosomi''. Sateliti su glavni organizaori jedarca (nukleolusa).
*'''[[Telomera|Telomere]]''' su završni (terminalni) segmenti hromosomskih krajeva, iako ne ispoljavaju bilo kakve morfološke diferencijacije. Imaju značajnu ulogu u polarizaciji i kinetici hromosoma u ćelijskim diobama. Promjene u njihovoj strukturi značajni su pokazatelji u dinamici starenja organizma.
*'''[[Heterohromatin]]''' se očituje u jače ili slabije spiraliziranim segmentima hromoneme nego u ostalim dijelovima ili pak čitavim hromosomima (''euhromatin''). Nakon tretmana specifičnim bojama (pod mikroskopom) se ispoljava u tamnijim i svjetlijim segmentima. Tamniji su ''pozitivno heteropiknotični'' ([[spolni hromosom]]i, npr.), a svjetliji ''negativno'' ([[centromera]]). Intenzitet obojenosti direktno zavisi od količine [[DNK]] u promatranom hromosomskom segmentu. Jedarca sadrže heterohromatin pa su tamnije obojena, tj. ona su pozitivno heteropiknotična.
[[Datoteka:Oblik i gradja hromosoma.jpg|centar|600px|Od DNK do hromosoma]]

{| border="1" cellpadding="7" cellspacing="0" style="margin: 10px 0 10px 25px; background: #f9f9f9; border: 1px #AAA solid; border-collapse: collapse; font-size: 85%; float: center;"
|- style="background: #E9E9E9"
|colspan ="7" | '''Kategorizacija hromosoma prema odnosu dužine dugog i kratkog kraka'''<ref>Levan A., Fredga K., Sandberg A. A. (1964): Nomenclature for centromeric position on chromosomes. Hereditas, Lund, 52: 201.</ref>
|-
|'''style="background: bgcolor="#F5DEB3" | '''Položaj centromere'''
|'''style="background: bgcolor="#C2B280" | '''Odnos dužine krakova'''
|'''style="background: bgcolor="#C2B280" | '''[[Oznaka]]'''
|'''style="background: bgcolor="#C2B280" | '''[[Opis]] ''' 
|-
|'''Medijalni ''sensu stricto'' '''
|1,0 – 1,6
|'''M'''
|'''Metacentrični'''
|-
|'''Medijalni region'''
|1,7
|'''m''' 
|'''Metacentrični'''
|-
|'''Submedijalni'''
|3,0
|'''sm'''
|'''Submetacentrični'''
|-
|'''Subterminalni'''
|3,1 – 6,9
|'''st'''
|'''Subtelocentrični'''
|-
|'''Terminalni region'''
|7,0
|'''t'''
|'''Akrocentrični'''
|-
|'''Terminalni ''sensu stricto'' '''
|'''''∞'''''
|'''T'''
|'''Telocentrični'''
|-
|'''style="background: bgcolor="#F5DEB3"|'''Napomene'''
| '''''–'''''
|'''[[Metacentrični]]:''' '''M'''+'''m'''
|'''[[Atelocentrični]]: '''M''' + '''m''' + '''sm''' + '''st''' + '''t'''
|-
|}

==Pozicija centromere na hromosomima čovjeka==
<br>
{| class="wikitable sortable"
|-
!Hromosom !! Pozicija centromere (Mbp) !! Kategorija!! Veličina hromosoma (Mbp)
|-
| [[Hromosom 1 (čovjek)|1]] || 125.0 || Metacentrik || 247
|-
| [[Hromosom 2 (čovjek)|2]] || 93.3 ||Metacentrik|| 243
|-
| [[Hromosom 3 (čovjek)|3]] || 91.0 || Metacentrik||
|-
| [[Hromosom 4 (čovjek)|4]] || 50.4|| ||
|-
| [[Hromosom 5 (čovjek)|5]] || 48.4|| ||
|-
| [[Hromosom 6 (čovjek)|6]] || 61.0|| ||
|-
| [[Hromosom 7 (čovjek)|7]]|| 59.9|| ||
|-
| [[Hromosom 8 (čovjek)|8]] || 45.6|| ||
|-
| [[Hromosom 9 (čovjek)|9]] || 49.0|| ||
|-
| [[Hromosom 10 (čovjek)|10]] || 40.2|| ||
|-
| [[Hromosom 11 (čovjek)|11]]|| 53.7|| ||
|-
| [[Hromosom 12 (čovjek)|12]]|| 35.8|| ||
|-
| [[Hromosom 13 (čovjek)|13]]|| 17.9 || Akrocentrik || 114
|-
| [[Hromosom 14 (čovjek)|14]]||17.6 || Akrocentrik||
|-
| [[Hromosom 15 (čovjek)|15]] || 19.0 || Akrocentrik||
|-
| [[Hromosom 16 (čovjek)|16]] || 36.6|| ||

|-
| [[Hromosom 17 (čovjek)|17]] || 24.0|| ||
|-
| [[Hromosom 18 (čovjek)|18]] || 17.2|| ||
|-
| [[Hromosom 19 (čovjek)|19]] || 26.5|| ||
|-
| [[Hromosom 20 (čovjek)|20]] || 27.5|| ||
|-
| [[Hromosom 21 (čovjek)|21]] || 13.2 || Acrocentrik||
|-
| [[Hromosom 22 (čovjek)|22]] || 14.7 || Acrocentrik||
|-
| [[X hromosom|X]] || 60.6|| ||
|-
| [[Y hromosom|Y]] || 12.5||Akrocentrik|||
|-
|}

== Funkcija ==
Osnovna '''funkcija hromosoma''' je intraindividualna i interindividualna distribucija [[genetika|genetičkog]] materijala, tj. održavanje kontinuiteta [[genetička informacija|genetičke informacije]] u nizu sukcesivnih [[generacija]] [[ćelija]] i individua ([[jedinka|jedinki]]) [[vrsta|istovsrnih]] [[organizam]]a. To se ostvaruje putem hromosomske (''[[gen]]ske'' duplikacije i njegovog samoobnavljanja (reduplikacije). Počiva na temeljnim [[osobina]]ma [[DNK]]: samorazdvajanja polulanaca i njihovog ponovnog samoobnavljanja (u kompletne komplementarne lance).

U normalnim okolnostima, hromosomska duplikacija (''hromosomska amplifikacija'', ''genska amplifikacija'') je duplikacija molekula ili regiona [[DNK]] koji sadrže [[gen]]e. Može javiti kao greška kao [[homologna duplikacija]], tj ''[[hromosomska mutacija|hromosomska]]'' ili ''[[genomska mutacija]]''.<ref name="Zhang_2003">{{cite journal |author=Zhang J |title=Evolution by gene duplication: an update |journal=Trends in Ecology & Evolution |volume=18 |issue=6 |pages=292–8 |year=2003 |doi=10.1016/S0169-5347(03)00033-8 |url = }}</ref>

== Također pogledajte ==
* [[Ćelije]]
* [[Jedro]]
* [[Hromosomska garnitura]]
* [[Genetika]]
* [[Citologija]]
* [[Citogenetika]]
* [[Citotaksonomija]]
* [[Homologni hromosom]]

== Reference ==
{{reference}}

== Vanjski linkovi ==
{{Commonscat|Chromosomes}}
* https://web.archive.org/web/20090531182950/http://hopes.stanford.edu/basics/dna/b0.html
* [https://web.archive.org/web/20080315062131/http://www.ornl.gov/sci/techresources/Human_Genome/home.shtml Human Genome Project]
* [http://www.ornl.gov/sci/techresources/Human_Genome/faq/genenumber.shtml How many Genes do humans have?]
* [https://web.archive.org/web/20130225051343/http://labaction.com/ Human Genetics Video] ([http://www.genengnews.com/bestofweb/list.aspx?iid=93 website critique])

{{Citogenetika: Hromosomi}}
{{Genetika}}
{{Evolucijska biologija}}

[[Kategorija:Hromosomi]]
[[Kategorija:Citogenetika]]

Šabloni koji su upotrebljeni na ovoj stranici:

Hromosom (uredi)
Šablon:Cite journal (uredi)
Šablon:Citogenetika: Hromosomi (uredi)
Šablon:Commonscat (pogledaj izvor) (poluzaštićeno)
Šablon:Endflatlist (uredi)
Šablon:Evolucijska biologija (uredi)
Šablon:Flatlist (uredi)
Šablon:Genetika (uredi)
Šablon:Genetika bočni stubac (uredi)
Šablon:Hlist/styles.css (uredi)
Šablon:ISBN (uredi)
Šablon:Icon (uredi)
Šablon:Ikona (uredi)
Šablon:Main other (uredi)
Šablon:Navbox (pogledaj izvor) (zaštićeno)
Šablon:Navkutija (pogledaj izvor) (poluzaštićeno)
Šablon:Nowrap (uredi)
Šablon:Plain link (uredi)
Šablon:Plainlist/styles.css (uredi)
Šablon:Reference (uredi)
Šablon:Refspisak (uredi)
Šablon:Refspisak/styles.css (uredi)
Šablon:Side box (uredi)
Šablon:Sidebar (uredi)
Šablon:Sporedni okvir (pogledaj izvor) (zaštićeno)
Šablon:Startflatlist (uredi)
Modul:Arguments (pogledaj izvor) (zaštićeno)
Modul:Check isxn (uredi)
Modul:Citation/CS1 (pogledaj izvor) (zaštićeno)
Modul:Citation/CS1/COinS (pogledaj izvor) (zaštićeno)
Modul:Citation/CS1/Configuration (pogledaj izvor) (zaštićeno)
Modul:Citation/CS1/Date validation (pogledaj izvor) (zaštićeno)
Modul:Citation/CS1/Identifiers (pogledaj izvor) (zaštićeno)
Modul:Citation/CS1/Utilities (pogledaj izvor) (zaštićeno)
Modul:Citation/CS1/Whitelist (pogledaj izvor) (zaštićeno)
Modul:Citation/CS1/styles.css (uredi)
Modul:Navbar (pogledaj izvor) (zaštićeno)
Modul:Navbar/configuration (pogledaj izvor) (zaštićeno)
Modul:Navbar/styles.css (uredi)
Modul:Navbox (pogledaj izvor) (zaštićeno)
Modul:No globals (pogledaj izvor) (zaštićeno)
Modul:Side box (pogledaj izvor) (poluzaštićeno)
Modul:Side box/styles.css (uredi)
Modul:Sidebar (pogledaj izvor) (zaštićeno)
Modul:Sidebar/configuration (pogledaj izvor) (poluzaštićeno)
Modul:Sidebar/styles.css (pogledaj izvor) (poluzaštićeno)
Modul:Yesno (pogledaj izvor) (zaštićeno)

Nazad na Hromosom.

Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/wiki/Hromosom"