Niveradur roman

Implijet eo bet an neveradur roman gant Romaned an Henamzer evit skrivañ gant 7 lizherenn hepken an niveroù anterin eus 1 betek e-tro 4000 pe 5000. Ne anavezent ket ar mann avat, pe gentoc’h ne veze ket lakaet da niver^[1].

Skoueriekaet eo bet an niveradur evit an implijoù a-vremañ. Diazezet eo war 3 fennaenn :

• kement lizherenn lakaet a-zehoù d'unan all brasoc’h pe kevatal he zalvoudegezh dezhi hec’h-unan a vez sammet ganti : XI = X + I = 10 + 1 = 11 ;
• kement lizherenn unanenn lakaet diouzhtu a-gleiz d'ul lizherenn all kreñvoc’h he zalvoudegezh a verk e ranker lemel an niver anezhi diouzh an niver a zo war he lerc’h : IX = X - I = 10 - 1 = 9 ;
• bodet eo an talvoudoù en urzh digreskiñ, nemet evit an talvoudoù da lemel diouzh ar reolenn a-us.

Meur a adstumm zo bet koulskoude a-hed an Istor a-raok na vije degemeret ar patrom-mañ, ken war an doare da dresañ an niveroù ha war an doare da jediñ. "Mil" (1000), da skouer, a c’hall bezañ skrivet M (an doare implijetañ) hogen ivez C(I) pe I barrenn.

Gant ar reizhiad-mañ e c’haller skrivañ an holl niveroù eus 1 da 3 999. Evit an niveroù brasoc’h ec’h implijer ar varrenn a-led a-us an niver evit merkañ ur feur 1 000 ha div varrenn evit ur feur 1 000 000.

Evit gouzout talvoudegezh un niver skrivet gant sifroù roman e ranker e lenn a-gleiz da zehoù. Mard eo ur sifr brasoc’h eget pe kevatal d'ar sifr a zo war e lerc’h, e sammer anezho o-daou. A-hend-all e vez lamet. War-lerc’h 4000 e kemm ar reolenn. Ne vez ket implijet ar reizhiad dilem evit a miliadoù.

• XVI = 10 + 5 + 1 = 16
• XIV = 10 - 1 + 5 = 14 (rak I zo bihanoc’h eget V)
• DIX = 500 - 1 + 10 = 509 (rak I zo bihanoc’h eget X)
• MMMCMXCIX = 1000 + 1000 + 1000 - 100 + 1000 - 10 + 100 - 1 + 10 = 3999
• MMMMDCCCCLXXXVIII = 4988, an niver roman hirañ hervez an niver a arouezennoù.

N'eus ket bet graet atav gant ar reolennoù-se, dreist-holl evit an enskrivadurioù : meur a zoare hentenn o deus kenvevet an eil gant eben, evel IIX evit VIII pe VIIII evit IX. N'eus ket re bell zo eo bet stabilaet an doare ober a-vremañ.

Implijet e vez c’hoazh ar sifroù roman hiziv an deiz evit skrivañ anvioù an c’hantvedoù hag ar milvedoù dreist-holl. Da skouer « an XXI^vet kantved » hag « an III^e milved ». Kavet e vez sifroù roman war dremmoù an horolajoù hag an eurieroù ivez. Alies e vez skrivet IIII warno e-lec'h IV evit 4 ; d'ober bravoc’h eo traken : evel-se e vez savet ar pevar sifr kentañ diwar un I hepken (I, II, III ha IIII), ar pevar da heul diwar ur V (V, VI, VII, VIII) hag ar pevar diwezhañ diwar un X (IX, X, XI, XII). Mat eo gouzout ivez eo ken kozh ar skrivadur IIII hag ar marevezh roman hag ez eo bet implijet e-pad pell en enskrivadurioù, e dornskridoù ar Grennamzer hag en embannadurioù klasel a-gevret gant ar skrivadur IV.

Gwechall e veze implijet ar sifroù roman evit merkañ bloaz savidigezh an tiez, dreist-holl ar savadurioù ofisiel pe velestradurel. C’hoarvezout a ra c’hoazh d'an den en em gavout gant sifroù evel-se ouzh talbenn tiez kozh.

Tamm-ha-tamm eo bet dilezet ar sifroù roman hag erlec’hiet int bet gant sifroù anvet « arabek ». Ar re-se a ra gant ur reizhiad dekvedennel. Emsavoc’h eo rak gallout a reer evel-se skrivañ sifroù berroc’h gant a-boan muioc’h a arouezennoù (10 e-lec’h 7), hag e c’heller implijout an niver mann (0) ; ouzhpenn-se e c’heller skrivañ ar sifroù a-steud, ar pezh a aesa kalz ar jediñ war baper.

Ur wech bet diazezet an emglevioù skrivañ e ouezer skrivañ sifroù anterin gant sifroù roman. Ne rae ket jedoniourien gwechall gant an notadur-se evit ober sammadennoù pe liesadurioù avat. Gant abakennoù e veze graet. Gant-se e raent gant un niveradur delec’hiet hep gouzout dezho ha ne welent ket e vije bet tu dezho da implijout an niveradur delec’hiet-se evit skrivañ an niveroù ur wech da vat.

A-wechoù eo bet disleberet skrivadur ar sifroù roman er Grennamzer.

• 4 zo bet skrivet IIII e-lec’h IV, ar pezh a zo un adstumm kozh e gwirionez. Dalc’het eo bet an implij-se en horolajerezh ma vez skrivet IIII evit 4 eur, evit aesaat al lenn war ur skramm ront ha plijout d'ar gweled dreist-holl.
• A 80 da 400 e konter dre ugent, o lakaat ar sifr ugent (XX) da c’hallouder : da lavaret eo IIII^XX evit 4 x 20 = 80 ; e Breizh e veze implijet kalz an doare jediñ dre ugent-se gant an dud betek nevez-tre zo : "c'hwec'h-ugent" a oa 120; "tri-ugent" (60) ha "pevar-ugent" (80) zo chomet bev. E Pariz ez eus un ospital anvet hôpital des Quinze-Vingts ma oa 15 x 20 = 300 gwele er bloaz 1260.
• Evit ar c’hantadoù e c’haller merkañ an niver a gantadoù heuliet gant merker ar c’hantadoù (c pe, el liester ctz evit centz) evel gallouder : 300 a skrived eta III^c(tz).

|

• E lod skridoù eus ar XV^vet kantved hag ar XVI^vet kantved ec’h implijer ivez :
• ↀ pe (I) evit 1000.
• ↁ pe I)) evit 5000.
• ↂ pe ((I)) evit 10 000.
• I))) evit 50 000.
• (((I))) evit 50 000.

Met ne implijer ket an notadur-se evit notenniñ lamadurioù : 4000 a skriver MMMM ha neket MI)).

Marteze ez eo bet kaset implijerien an niveradur roman da anavezout lod disoc’hoù dre an eñvor a-benn bezañ gouest da jediñ aesoc’h. Da skouer, mar gouient en a-raok petra a oa liesad XII x XII (= CXLIV, 144) e oa aes dezho dezastum liesad XII dre unan nebeutoc’h pe unan muioc’h.

• Jedoniezh
• Sifr
• Henroma
• Reizhiadoù niveriñ

• (fr) Ifrah, Georges : Histoire universelle des chiffres, levrenn 1, pp. 454–460, Robert Laffont, 1994 (ISBN 978-2-221-05779-7)