Mayaed

Ar Vayaed a oa ur bobl amerindian eus Kreizamerika hag a voe en hec'h uhelañ etre ar bloavezhioù 250 ha 900.

Hervez an enklaskoù modern eo bet pouezus-bras roll ar maiz hag ar plant doñvaet all en istor ar Vayaed ha goude-se e diorroadur ar sevenadurezh maya. E Suamerika ar C'hreiz e veze debret maiz kalz war-dro 4200 vloaz a-raok hon oadvezh, hag e Yucatán e oa bet testeniekaet war-dro 4500 a-raok hon oadvezh, 3 600 vloaz zo. War-dro 2700 a-raok hon oadvezh e veze distrujet koadoù ha gounezet maiz dreist-holl.   Liammet eo al liammoù kerentel ouzh ar sevenadurioù a-orin eus Norzhamerika gant o hengoun labour-douar ha keginañ (gounid ar maiz) er c'humunioù dreist-holl ar pobloù labourerien-douar war aod ar Reter. Ar Vayaed zo e-barzh hollad sevenadurel bras Mezoamerika, an Olmeked en o zouez, hag a zo ar pobl koshoc'h anavezet er rannvro, hag an Azteked, hag a zo unan eus ar re nevesañ.

N'eus ket bet biskoazh a « impalaeriezh maya » a c'haller keñveriañ gant an impalaeriezhioù aztek pe Inka diwezhatoc'h. Kenderc'hel a reas o sevenadurezh betek ar XVIvet kantved e hanternoz ledenez Yucatán. An darvoudoù pennañ eus ar sevenadurezh-se a oa ar skrivañ hieroglifek, an niverenniñ lec'hiadurioù (en diaz 20 gant ar 0), ar steredoniezh (deiziadurioù ha dibunadegoù) hag ar savouriezh (savadur piramidennoù ha temploù).

Krediñ a rae ar Vayaed e veze kelc'hiadoù krouiñ ha distruj an eil re gant ar re all. Liammet strizh e oa al lidoù hag al lidoù ouzh ar c’helc’hioù douarel ha douarel liesseurt-se. Roll ar beleg maya a oa kompren ar c'helc'hioù-se ha profediñ an amzerioù tremenet hag an amzer da zont. Daoust ma oa amzerioù diaes e oa ret ober aberzhioù evit sioulaat an doueed.

Evit heuliañ ar c'helc'hiadoù-mañ implijet e vezent gant meur a deiziadur : un deiziadur sakr, an hini pouezusañ hag a bade 260 devezh, anvet deiziadur Tzolk'in; unan all, a bade 365 devezh hag a oa diazezet war bloavezh an Heol hag anvet an deiziadur haab hag un deiziadur loarel.

E Mec'hiko emañ ar muiañ a Vaiaed a vremañ met bevañ a reont ivez e broioù Kreizamerika evel Belize, Guatemala ha lodennoù kornôg Honduras ha Salvador.

Komz reont ar yezh a vez graet « maya yucatek » anezhi gant an antropologourien. Met anveet eo gant ar re a gomz ar maya ar « Yucatecos » pe « maya » hepken. Komz a ra ivez ar yezherien maya ar spagnoleg evel eil yezh pe yezh bennañ.

• (fr) Taladoire, Éric ha Courau, Jean-Pierre : Les Mayas, Éditions du Chêne, 2003, 240 pajenn (ISBN 9782842774554)