ဖဲတ်ဒရယ်စနိစ်
"ဖဲတ်ဒရယ်စနိစ်" "ဖဲတ်ဒရယ်ခမ်းခြွဉ်းဗူႏစနိစ်" (မန်း: ဖက်ဒရယ်ပြည်ထောင်စုစနစ်) (အဲင်းကလေတ်: Federalism) ကရိုꩻနဝ်ꩻ ခမ်းကို ကအဝ်ႏဒါႏ ခမ်းရင်ꩻသားလိုꩻမျိုꩻပေါင်ꩻစွုမ်ႏတောမ်ႏ ခမ်းသားနမ်းခြောင်ꩻသီး လွောင်ႏဗူႏခွုမ်မာꩻလွေꩻညီꩻဒါႏဝင်ꩻ ခမ်းထီရေꩻအိုပ်ချုတ်ပုင်ႏ အနယ်ꩻစနိစ်တမျိုꩻဒျာႏသွူ။ The Essential Law Dictionary နောဝ်ꩻ ရိုꩻခါꩻနုဲင်းယို ဖဲတ်ဒရယ်ခမ်းခြွဉ်းဗူႏစနိစ် ကရိုꩻယိုနောဝ်ꩻ ဗဟိုႏအစိုႏရတွမ်ႏ ခမ်း၊ တွိုင်ꩻ၊ ခမ်းနယ်ႏ၊ ဒေႏသအစိုႏရ သီး ဗဲင်းဖြယ်ဝင်ꩻ အာႏဏာႏတဲင် ကဆဲင်ႏတွမ်ႏဗဟိုႏအစိုႏရတဲ့ ဗဟိုႏအစိုႏရမာꩻ၊ ကသင်ꩻတွမ်ႏခမ်းနယ်ႏဒေႏသအစိုႏရတဲ့ ခမ်းနယ်ႏဒေႏသအစိုႏရ မာꩻလွေꩻဗာႏစနိစ် နုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။
ဖဲတ်ဒရယ်ကရိုꩻနောဝ်ꩻ ထွာဒျာႏခမ်းထီအိုပ်ချုတ်ရေꩻအနယ်ꩻတဗာႏဒျားသွူ၊၊ ဖဲတ်ဒရယ်နောဝ်ꩻ ဗဟိုႏအစိုꩻရတွမ်ႏ ခမ်းနယ်ႏအစိုႏရအခါႏ ထွာဒျာႏဖန်းခါꩻ အာႏဏာႏအပွုံႏစံႏဒျာႏနဝ်ꩻသွူ။ ခမ်းနယ်ႏအစိုꩻရတဗာႏတွမ်ႏတဗာႏယို မာꩻပဲင်ႏခွင်ꩻအာႏဏာႏယိုလဲ့ အွဉ်ႏထွော့ခါꩻနေႏအခေႏခံႏဥပဒေႏအကိုသနယ်။ ဖဲတ်ဒရယ်ခမ်းယိုနောဝ်ꩻ အစိုႏရနီသွံဗာႏ(ဗဟိုႏတွမ်ႏခမ်းနယ်ႏဒေႏသ) သီး ခွုမ်ꩻမာꩻနွောင်ꩻဒါႏ အရေꩻဖုံႏယို အောဝ်ႏတဲမ်းထွို့ꩻခါဒျာႏ အခေႏခံႏဥပဒေႏအကိုနေနေနဝ်ꩻသွူ။[၁] ဟံႏတန်အလောင်း အခေါဝ်တွို့ꩻ ကလာꩻဗွာကဟဲ့ꩻဟောင် ဖဲတ်ဒရယ်ကရိုꩻယိုနောဝ်ꩻ မဉ်ႏထွားခွုန်ꩻချာ ကကျင်ꩻသွုံꩻဖက်ဒရယ်စနစ် အညသွတ်ꩻခမ်းကထွာဒါႏ ကနေဒါခမ်း၊ အမေႏရိကန်ႏခမ်း ဝွေꩻသီးနုဲင်းနောဝ်ꩻဖုံႏနောဝ်ꩻ ကလွောက်ꩻဒါႏတွမ်ႏ ဝွေꩻသီးခမ်းထီကိုကအောဝ်ႏဒါႏ လိုꩻမျိုꩻ ဘာႏသာႏ အအုံအအောဝ်ႏ ထွုံꩻစံႏဓလေ့ꩻဖုံႏတဲင် အုံအောဝ်ႏဖန်းဖြယ်ငီႏလွေꩻဝင်ꩻ နုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ အလဲင်ႏ(၁၀)ဗွေ ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏအုံကွံစွိုꩻပေါင်ꩻစွုမ်ႏ ကောႏမတီႏ (PUDJC) ပွယ်ꩻအုံကွံကိုနောဝ်ꩻ အောင်ဆန်းစုကြည် (ဥက္ကဋ္ဌ UPDJC) ဒေါ့ꩻရိုꩻနုဲင်းယို "ဖဲတ်ဒရယ်စနိစ် ကရိုꩻယိုနောဝ်ꩻ နေးထူႏတွမ်ႏ ထွို့ꩻဗူႏပွုံႏအခေႏခံႏ ဥပဒေႏအလꩻ ဗဲင်းဖြယ်ခြိꩻငီꩻဝင်ꩻ အာႏဏာႏ" အရိုꩻနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ မဉ်ႏထွားနုဲင်းဆꩻကီယို ဖဲတ်ဒရယ်စနိစ်ယိုနောဝ်ꩻ အဓိပ္ပါယ်ႏဗွောင်ဒျာႏအမျိုꩻမျိုꩻ တဗွိုန်ပီတောဝ်းဝင်ꩻနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ၊ ကွပ်ပွိုးနောဝ်ꩻမꩻ ဖဲတ်ဒရယ်ခမ်းရိုꩻကီလဲ့ အထီအသွီႏဗွေ ဖဲတ်ဒရယ်ခမ်းတထွာတောဝ်း၊ ဗဟိုႏအစိုႏရ ခွုမ်သဲဉ်ꩻမုꩻ အောဝ်ႏအာနေဒွိုန်းတဲ့ အောဝ်ႏနောဝ်ꩻသွူ။ ဥပမာႏပွုံႏခွိုင်ꩻ တဲက်တွိုင်ꩻဗာႏနောဝ်ꩻ (မလေးရှားပြည်ထောင်စု-ခမ်းခြွဉ်းဗူႏ မလေးသျားခမ်း)နုဲင်းနောဝ်ꩻဖုံႏသွူ။ ကွဲးတွော့ꩻ ကလာꩻခမ်း(အေင်ဒိယ)သူꩻ (Republic Of India)နောဝ်ꩻ (ခမ်းခြွဉ်းဗူႏအေင်ဒိယခမ်းနမ်းဗွေႏခမ်းထီ) တမွေးတောဝ်း၊ ခမ်းခြွဉ်းဗူႏ(ပြည်ထောင်စု)တပါတောဝ်းရိုꩻကီလဲ့ ဗဟိုႏအစိုႏရယို ခွုမ်သဲဉ်ꩻမုꩻတပေါႏခြေင်းတောဝ်းနောဝ်ꩻမꩻ ဖဲတ်ဒရယ်အထီအသွီႏယို ဗွေအာလဲဉ်း မလေးသျားခမ်းခြွဉ်းဗူႏဖုံႏ နုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။
ဖဲတ်ရယ်ခမ်းယိုနောဝ်ꩻ ဗဟိုႏအစိုႏရ၊ ခမ်းနယ်ႏအစိုႏရ သွူတကာႏတောဝ်း အောဝ်ႏပါဒွိုန်း ဒေႏသန္တရအစိုႏရ(မဉ်ႏဒေါ့ꩻယင်းတနယ်ꩻ) နမ်းပဲင်ႏအိုပ်ချုတ်ခွင်ꩻလꩻဒေႏသ(ပအိုဝ်ႏ၊ ပလောင်၊ ဓနု၊ နာဂ၊ ဝ)စတဲင်နုဲင်းနောဝ်ꩻဖုံႏသွူ၊ နောဝ်ꩻမꩻ ဥက္ကဋ္ဌ ဒေါ်အောင်ဆန်းစုကြည် ဒေါ့ꩻရိုꩻသေꩻ "နေးထူႏခမ်းထီထွို့ꩻဗူႏ အခေႏခံႏဥပဒေႏတဲင် နေးထူႏဖန်းဖြယ်လွ့ဝင်ꩻ အာႏဏာႏ" နောဝ်ꩻသွူ၊ နောဝ်ꩻမꩻ အာႏဏာႏယို လွေꩻအောဝ်ႏစုတောဝ်းဝင်ꩻ ပဉ်ထွောင်းထွောင်းနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ၊ ဩစတီးယားခမ်း၊ မက္ကဆီကိုခမ်း ယိုနီဖြုံႏနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏပါသော့ꩻစွဉ်ႏ ထွို့ꩻဗူႏပုင်ႏအခေႏခံႏဥပဒေႏကိုနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ ရပ်ရာႏလွိုင်ႏကွုန်ꩻသာႏယာႏရေꩻတွမ်ႏ ဒီမိုကရေသီကျင်ꩻသွုံꩻအလꩻ မွိုးဖါဖူးဝေးလိုꩻအမျာꩻ လုဲင်းလုဲင်းတခြင်ခြင် ဖေႏကမာꩻနွောင်ꩻနောဝ်ꩻ အထျꩻအောဝ်ႏ နမ်းပဲင်ႏအိုပ်ချုတ်ခွင်ꩻလꩻဒေႏသယို အောဝ်ႏထွို့ꩻဗူႏပွုံႏအခေႏခံႏဥပဒေႏယို မဉ်ႏအွဉ်ႏပါ၊ မဉ်ႏအွဉ်ႏထွော့ဖေႏနောဝ်ꩻ ဒီမိုကရေစီယို မွန်ဗန်အာႏတလာလွဉ်နုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ အမေႏရိကန်ႏ၊ ဆွစ်ဇာလန်၊ ကနေဒါ၊ ဩစတေးလျခမ်းဖုံႏနောဝ်ꩻ ထွို့ꩻဗူႏပွုံႏအခေႏခံႏဥပဒေႏကို တထွို့ꩻပါသော့ꩻတောဝ်းနောဝ်ꩻ ဖဲတ်ဒရယ်အရသာႏ၊ အဓိပ္ပါယ်ႏယို ကုဲင်ပြင်ꩻထိုꩻလို့ဒျာႏနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ မဉ်ႏအွဉ်ႏသော့ꩻပါနောဝ်ꩻမꩻ လိုꩻတဖြာꩻစီႏတန်ႏဖိုꩻ၊ တဒုံစီႏတန်ႏဖိုꩻ၊ လိုꩻမျိုꩻတမျိုꩻစီႏတန်ႏဖိုꩻ၊ ဝွေꩻသီးနမ်း၊ ဝွေꩻသီးလမ်း၊ ဝွေꩻသီးခမ်းယို ဖန်းဖြယ်ခွိုန်ꩻချာဖေႏကလꩻနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏထွို့ꩻဗူႏပွုံႏအခေႏခံႏဥပဒေႏအကိုယို အွဉ်ႏထွော့သော့ꩻလွေꩻဖေႏပါနောဝ်ꩻမꩻ နေးထူႏတွမ်ႏဖဲတ်ဒရယ်စနိစ်တဲင် လိုꩻမျိုꩻအဆေ့ꩻသားယို တသွုန်ထိုငီႏဗွိုန် လꩻနုဲင်းဝင်ꩻအခွင်ꩻအရေꩻနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။
ဖက်ဒရယ်ငေါဝ်းယိုနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏဒျာႏဂရိလက်တင်ဘာႏသာႏလိုꩻမျိုꩻတပြက်ꩻသာꩻ ဝေါဟာရငေါဝ်းငွါဒျာႏတဲင် ငေါဝ်းယိုနောဝ်ꩻ ထွာဒျာႏခမ်းခြွဉ်းဗူႏကိုကအောဝ်ႏအုံဒါႏ လိုꩻမျိုꩻပေါင်ꩻစွုမ်ႏ ထွာဒျာႏငေါဝ်းထူႏလွူးတန်ဒျာႏနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ ကွဲတွော့ꩻ ငေါဝ်းယိုတငွါနောဝ်ꩻ ဖွင်ꩻအရသာႏ ဖြဲ့ꩻအဓိပ္ပါယ်ႏလꩻအာတန်ဒျာႏနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ၊ ဖူးဝေးမန်းကတဲမ်းဒါႏနောဝ်ꩻ (ဖက်ဒရယ်ဆိုသည်မှာ ကိုယ်ပိုင်ပြဌာန်းခွင့်၊ မိမိကံကြမ္မာ မိမိဖန်တီးခွင့်) အဒွေါင်ႏအအဲဉ်ႏ ဖြဲ့ꩻသေꩻခါꩻနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။
ဖွင်ꩻထဲင်း ဖဲတ်ဒရယ် ငဝ်းဝေါဟာရအဓိပ္ပာယ်ႏ
[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]ဖဲတ်ဒရယ် ကရိုꩻဒါႏ ကလာꩻဗွာ လိတ်ဖြုံႏငေါဝ်းယာႏ ယို မိဉ်ႏချာႏတဗန်ႏ ပြန်ႏပအိုဝ်ႏဗာႏနဝ်ꩻ ခမ်းပေါင်ꩻစွုမ်ႏခြွဉ်း ဒေါ့ꩻဗာႏနဲင်းနဝ်ꩻသွူ။ ပွိုးတမုဲင်ꩻနဲတဲင် အာႏဏာႏ အသုဲင်အမောင်ꩻတန် ကထွာဒါႏ အိုပ်ချုတ်ရေꩻ၊ ထေမာꩻဥပဒေႏရေꩻ၊ တရာꩻစီႏရင်ႏရေꩻ သွံစွိုးယို ကပဲင်ႏဆဲင်ႏခါꩻဒါႏ ခမ်းထီ/ ခမ်း federation ဖုံႏ ပေါင်ꩻခြွဉ်းငီႏထွူဝင်ꩻတဲင် တယ်ႏထောင်ႏညီꩻဝင်ꩻ ခမ်းပေါင်ꩻစွုမ်ႏခြွဉ်း နဝ်ꩻ ဟဲꩻဖန်ဗာႏ ဖဲတ်ဒရယ် နဲင်းနဝ်ꩻသွူ။
ဥပမာႏပွုံႏခွိုင်ꩻ မိဉ်ႏအွဉ်ႏနယ်ဗာႏနဝ်ꩻ -
- ၁) တွမ်ႏလိုꩻမျိုꩻပေါင်ꩻစွုမ်ႏ ဒေႏသပေါင်ꩻစွုမ်ႏတွော့ꩻ ကတယ်ႏဆို့ꩻထွူသေꩻခါꩻလဲဉ်းဒျာႏ အာႏဏာႏအသုဲင်အမောင်ꩻကပဲင်ႏဒါႏ ချင်ꩻ ခမ်း၊ ခါင်ခမ်း၊ ခမ်းပေါင်ꩻစွုမ်ꩻခြွဉ်းဖြဝ်ꩻခမ်း၊ မန်းခမ်းတန်(မန်း၊စောက့်ꩻ၊မဲင်ꩻ၊ရခဲင်ႏ)၊ တွမ်ႏ စောက်ꩻတနျာႏခမ်း ဖုံႏယို အကျောင်ꩻပျုတွမ်ႏ စီꩻပွါꩻရေꩻ အာႏဖေႏကတလာပိုႏထဲင်း၊ ခမ်းထီဖေႏကလွိုင်ႏကွိုန်ꩻ ပြွူႏဖြိုထဲင်းထဲင်း၊ ရေꩻမိုးထွူတွော့ꩻ အွဉ်ဝင်ꩻတယ်ႏဆို့ꩻညီꩻညီꩻဝင်ꩻ ခမ်းခြွဉ်းဗူႏမျန်မာခမ်းထီ(မန်းခမ်း) Union Of Burma နဲင်းနဝ်ꩻသွူ။
- ၂) အမေရိကန်ႏခမ်းသူꩻနဝ်ꩻလဲ့ စ့ꩻစ့ꩻ ကတယ်ႏထောင်ႏစ့ꩻနောဝ်ꩻ တယ်ႏဆို့ꩻတွမ်ႏ ခမ်းပေါင်ꩻစွုမ်ႏခြွဉ်း ၁၃ ခမ်းသွူ။ တခမ်းတွမ်ႏတခမ်း ဒို့ꩻတခြို့ꩻ ချာငါဝင်ꩻ ဖေႏကလ့ꩻပုဲင်ႏနောဝ်ꩻ ထိန်ꩻတီ စွိုင်တိဉ်ႏသေꩻခါႏတွမ်ႏ လိတ်လာႏသဘောꩻပီဗွိုန်ချက် Constitution နဝ်ꩻသွူ။ သမ်းတယ်ႏဆို့ꩻ ခမ်းပေါင်ꩻစွုမ်ႏခြွဉ်းတဲင် လိတ်ချုတ်နဝ်ꩻတစားနဝ်ꩻ ဖန်ဟဲ့ꩻ ဖဲတ်ဒရယ်လိတ်ချုတ် Federal Constitution နဲင်းနဝ်ꩻသွူ။
လိုꩻမျိုꩻတမျိုꩻတွမ်ႏ တမျိုꩻအခါႏ ခမ်းထီရေꩻအခွင်ꩻအရေꩻ၊ လိုꩻမျိုꩻရေꩻအခွင်ꩻအရေꩻ၊ စီꩻပွါꩻရေꩻအခွင်ꩻအရေꩻ၊ ယေန်ႏငဲးရေꩻအခွင်ꩻအရေꩻ စတဲင် အခွင်ꩻအရေꩻအမျိုꩻမုဲင်ꩻတရိုꩻတဝ်း သွုန်တွောင်းတရျားယို အွဉ်ႏအထျꩻတဲင် လ့ꩻညီႏတူႏညီႏဗွိုန်ဗာႏဝင်ꩻဖုံႏသွူ။
ယိုနဝ်ꩻ ဟဲ့ꩻ ဖဲတ်ဒရယ် (တဝ်းလဲ့) ခမ်းပေါင်ꩻစွုမ်ႏခြွဉ်း အခေႏခံႏ အယူအဆ နဝ်ꩻသွူ။ [၂]
ဖဲတ်ဒရယ် တွမ်ႏ သွိသာလန်ခမ်း
[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]သွိသာလန် (Switzerland)
[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]သွိသာလန်ခမ်းထီနောဝ်ꩻ ထွာဥရောပအထာႏဝခမ်းထီထွူ ကောင်ရွေꩻဖုံးလဲ့အောဝ်ႏအာငါႏသွူ။ လိုꩻမျိုꩻတန်လစ်မျိုꩻလွို ကွပ်အုံအောဝ်ႏငီဝင်ꩻယို ထင်ႏသျာꩻအီမꩻ သဝေတ်သာလန်ခမ်းနောဝ်ꩻ ထွို့ꩻဗူႏခါꩻ ဖဲတ်ဒရယ်ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏခမ်းအနေႏသနယ်ဩ။ ခမ်းထီတွမ်ႏ ခမ်းထွို့ꩻဗူႏပွုံႏအခေႏခံႏဥပဒေႏအလꩻ သဝေတ်သာလန်ခမ်းယို ဟဲ့ရိုꩻခမ်းပေါင်ꩻခြွဉ်းဗူႏလဲ့ ကသွုံꩻမာꩻလွေꩻခွုမ်မာꩻမု နမ်းကဲင်းအနေႏတဲ့ ဝင်ကအွဉ်ႏရေꩻလွူꩻထွားဗာႏဒျာႏ ကစဲစ်မဲဉ်ႏဒါႏ ဖဲတ်ဒရယ်မူဖုံႏအလꩻ ထွို့ꩻဗူႏခါꩻခမ်းပေါင်ꩻဗူႏဒျာႏသွူဩ။ ခမ်းပေါင်ꩻခြွဉ်းဗူႏနောဝ်ꩻ ထွာဒျာႏဗဟိုႏအစိုꩻရအာႏကပေႏဒါႏ ကလွစ်တခြင်ဒါႏ အာႏဏာႏပဲင်ႏခမ်းသီးဖုံႏ မဟာႏမိတ်အစွိုꩻအရန်းလွုမ်ꩻသွူ။ သဝေတ်သာလန်နောဝ်ꩻ အစွိုꩻနွို့ဖုံႏအနေႏ အာႏဏာႏပဲင်ႏတမွေးတောဝ်း၊ အာႏဏာႏကဖေႏလွေꩻဒါႏဗဟိုႏယို ကွပ်ဗဟိုႏနောဝ်ꩻ မာꩻလွေꩻဖေႏအပွုံႏအပွိုင် တဲးတဲးဝါးဝါးဖုံႏမꩻ ထွာဒျာႏ ဖဲတ်ဒရယ်ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏခမ်းတဗာႏသနယ်။
ယိုခါ သွိသာလန်ခမ်းကို အာႏဏာႏကတီႏဒါႏ အခေႏခံႏဥပဒေႏနောဝ်ꩻထွာဒျာႏ ဥပဒေႏကအွဉ်ႏထွော့ခါꩻဒျာႏ တယ်ႏနေင်ႏ ၁၈၄၈ သွူ။ ခေါဝ်းဝွို့တွမ်ႏ မွဉ်းဖျင် အခေႏခံႏဥပဒေႏအတာႏ ကခြေင်းကတချဒါႏ အွဉ်ႏထွော့မုꩻယို အောဝ်ႏဒျာႏသနယ်။ ယိုꩻထဲင်းသျင်ꩻထဲင်းက အမေရိကန်ႏ ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏကို ကျင်ꩻသွုံꩻဒါႏ မာꩻပွုံႏမာꩻနယ် အနယ်ꩻအလꩻ ဖျင်ဆင်နွောင်ꩻ ဆွစ်သာလန် အခေႏခံႏဥပဒေႏရိုꩻကီလဲ့ ဖျင်ဆင်မုꩻတဗာႏယို ဖေႏကထွာနောဝ်ꩻ ယပ်ꩻကယ်ꩻထဲင်းက အမေရိကန်ႏခမ်းပေါင်ꩻဗူႏကရိုꩻနောဝ်ꩻ တက်တွိုင်ꩻလွူꩻထွာꩻသားယို ဒေါ့ရိုꩻလွဒျာႏသနယ်။
သွိသာလန်ဗဟိုႏအစိုꩻရ
[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏအစိုꩻရအာႏဏာႏ ကကျင်ꩻသွုံꩻဒါႏသွိသာလန်ခမ်းဗဟိုႏအိုပ်ချုတ်ရေꩻအစွိုꩻနောဝ် တဗွိုန်ပီတဝ်းခမ်းအလင်တဲင် ဗာႏဟမ်းပောင်းဆန်ꩻသနယ်။ ကမ္ဘာႏခမ်းထီဖုံႏ ကဉ်းအာအာနောဝ်ꩻ ထွာဒျားဗွိုန်နုဲင်း အမေႏရိကန်ႏခမ်းခြွဉ်းဗူႏ သမ္မတအွဉ်ဟိုတောဝ်းလဲ့ဗွိုန်နုဲင်း ဗိတေင်၊ အိန္ဒိယပါလီမန်ဒီမိုကရေသီအစိုႏရ ပွုံႏစံႏတမျိုꩻမျိုꩻသွူ။ စွုမ်းခမ်းထီဗော့ꩻဗော့ꩻယိုခမ်းထီအွဉ်ဟို(Head of State)တွမ်ႏ အစိုꩻရအစွိုꩻအတန်အကဲꩻ(Head of Government)အောဝ်ႏလွဒျာႏနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ တွိုႏသွိသာလန်ခမ်းနောဝ်ꩻ နုဲင်းနောဝ်ꩻစားမွေးတောဝ်းတဲင် ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏကောင်သီ(သ်လ်)Federal Council)ကရိုꩻဒါး အစွိုꩻနွို့နွတ််ꩻ(၇)ဖြာꩻကပါသော့ꩻဒါး ကောင်သီ(သယ်လ်)နောဝ်ꩻ ခမ်းထီအွဉ်ဟိုတာႏဝွန်ႏတွမ်ႏ အစိုꩻရအတန်အကဲꩻယို ခွုမ်မာꩻတွယ်ꩻဗာႏဝင်ꩻသနယ်။ ကောင်သီ(သယ်လ်)အကိုဥက္ကဋ္ဌ(President)တဖြာꩻယို စွုမ်ႏနေင်ႏလွိုက်ရွေꩻအလဲ့ꩻနေႏတဲင် ခွုမ်မာꩻထူႏဗာႏတာႏဝွန်ႏရိုꩻစွဉ်ႏလဲ့ ဝွေꩻနောဝ်ꩻ တနေင်ႏယို လꩻလွိုဗိတိသျပောင်စတာလင်ရွဉ် ၆၀ ဗော့ꩻဗော့ꩻလွုမ်ꩻ ကထူꩻဆန်ꩻဒါးမာꩻပဲင်ႏခွင်ꩻတစွိုးတစွိုးငါလဲ့ တအောဝ်ႏတောဝ်းသွူ။
သွိသာလန်ခမ်းယို အစိုꩻရထွို့ꩻဗူႏမုꩻတွမ်ႏ အိုပ်ချုတ်ရေꩻအာႏဏာႏ ကျင်ꩻသွုံꩻမုꩻအလောင်း ခမ်းရေꩻပညာႏသျင်ႏဖုံႏယို ဟဲ့ꩻရိုꩻလွဒျာႏ ဖြွဉ်းဗူႏအိုပ်ချုတ်ရေꩻစနစ် (Collegial Executive) သနယ်၊ ကထွို့ꩻဗူႏအစိုꩻရနောဝ်ꩻခိန်ႏ ကကျင်ꩻသွုံဒါႏ မာꩻပွုံႏမာꩻနယ်ꩻတွမ်ႏ ဒီမိုကရေသီယိုတဲ့ ထွာဖန်းပွုံႏစီႏ ဒီမိုကရေသီ (Consociational Democracy ) ဒျာႏသနယ်။ ကသွုံꩻဒါႏဖန်းပွုံႏစီႏဒီမိုကရေသီ ခမ်းယင်ဟန်ႏအောဝ်ႏစွဉ်ႏလဲ့ ဆွစ်သာလန်ခမ်းနောဝ်ꩻ ထွာထွာႏနုဲင်းခရာႏ ခမ်းတခမ်းသွူသနယ်။ ဖန်းပွုံႏစီႏဒီမိုကရေသီစနစ်အလꩻ အိုပ်ချုတ်ရေꩻအာႏဏာႏယို ကအီႏကျင်ꩻသွုံꩻဒါႏ ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏကောင်သီ(သ်လ်) အကို အောဝ်ႏသဝေတ်သာလန်ဗဟုဝုဒ် လိုꩻလိုꩻအစွိုꩻအဗူႏ (Plural society) တွော့ꩻ လွေꩻကဏ္ဍခွဲꩻ (segment) အစွိုးစွိုးတဲင် အွဉ်သားဖုံႏယို ပါသော့ꩻထွို့ꩻဗူႏခါꩻဒျာႏသနယ်။ ဖန်းပွုံႏစီႏဒီမိုကရေသီစနစ်အလꩻတဲးထွာစွဉ်ႏလိုꩻအစွိုꩻပေႏတယောဝ်း အရဲးအဆီꩻလုမ်းလုမ်းတွမ်ႏ အခွင်ꩻအရေꩻဖုံႏအလောင်း ဖေႏခါꩻဒျာႏ အာႏမခံႏချက်သနယ်။ ဖန်းပွုံႏစီႏဒီမိုကရေသီ ထွို့ꩻဗူႏခိန်ႏနောဝ်ꩻ ဗဟုဝုဒ်လိုꩻအစွိုꩻအဗူႏသီး လိုꩻမျိုꩻအစွိုးစွိုးအခါႏ တရျားမုꩻ ဖေႏကထွာတဲင် ကထိန်ꩻတီရဲပ်ဖေႏဒါႏ မာꩻပွုံႏမာꩻနယ်ꩻ ကရိုꩻယို သေနာႏသဘော်ꩻဖြောင်ဗာႏသွူ။ ဆွစ်သာလန်ခမ်းနောဝ်ꩻ ခမ်းသားမွိုးဖာယို ကနွို့မာꩻငီꩻစွဉ်ႏဒျာႏ ခမ်းထီရေꩻကိစ္စကရိုꩻဒါႏ ဒီမိုကရေသီစွဉ်ႏအနယ်ꩻယို အောဝ်ႏကျင်ꩻသွုံꩻလွဒျာႏသနယ်။ ကကျင်ꩻသွုံꩻဒါႏခမ်းပေါင်ꩻဗူႏအာႏဏာႏနောဝ်ꩻ ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏကောင်သီ(သ်လ်)ယို တဖြာꩻစီႏနောဝ်ꩻရဲပ်လွဉ်ꩻဗာႏ ဌာနတဗာႏစီႏသွူ။ ကွဲးတဲင်တွော့ꩻ ခေါဝ်းဝွို့ဒျာႏ မာꩻလွေꩻပေါ်လသီရေꩻ ဆွုံꩻဖျတ်ချက်တဲးကောင်သီ(သ်လ်)နွို့ကားကအောဝ်ႏ စဉ်ꩻစာꩻ ဆွေꩻနွေꩻဆွုံꩻဖျတ်လွဗာႏသွူ။ ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏ ကောင်သီ(သ်လ်)ယို ပါသော့ꩻ အစွိုꩻနွို့ ၇ ဖြာꩻတဲင် ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏအုပ်ချွုတ်ရေꩻဌာနဖုံႏယိုလဲ့ ဆꩻလယိုအတွိုင်ꩻ ထွို့ꩻဗူႏခါꩻ ၇ ဗာႏသနယ်-
- (က) နဲင်ႏငံႏချာꩻရေꩻဌာန ( Foreign Affairs)
- (ခ) ခမ်းကိုရေꩻဌာန ( Interior)
- (ဂ) တရာꩻရေꩻတွမ်ႏ ယဲꩻဌာန ( Justice and police)
- (ဃ) စဲ့ꩻရေꩻဌာန (Military)
- (င) ဘဏ္ဍာႏရေꩻဌာန (Finance)
- (စ) ခမ်းသားစီꩻပွာꩻရေꩻဌာꩻန(Public Economy )
- (ဆ) အတေားပသာရေꩻ၊ သွုပ်သွယ်ႏရေꩻတွမ်ႏ အာႏရဲင်ꩻဌာန (Transport, Communication and Energy)
ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏလွတ်တောႏနောဝ်ꩻ ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏကောင်သီ(သ်လ်)ထာꩻမာꩻဖုံႏအလောင်း ဖေႏကထွာ အထောက်အကမ်းတဲင် လွိုက်ရွေꩻဖေႏဗာႏ ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏဆန်သယ်လာ (Chancellor) တဖြာꩻသနယ်။ ဝွေꩻနောဝ်ꩻထွာဗာႏတောဝ်း ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏလွတ်တောႏအမတ်သနယ်။ ဆန်သယ်လာနောဝ်ꩻ ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏကောင်စီ(သ်လ်) တွမ်ႏ ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏလွတ်တောႏသီး အွဉ်အကိုရေꩻတဖြာꩻအနေႏ ခွုမ်ꩻမာꩻလွေꩻဗာႏသနယ်။
ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏလွတ်တောႏ
[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]သွိသာလန်ခမ်း မာꩻဥပဒေႏအစွိုꩻကထွာဒါႏ ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏလွတ်တောႏ (Federal Assembly ) အကို ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏကောင်သီ(သ်လ်) အဓိပ္ပာယ်ႏကလꩻဒါႏ (National Council)သီးပါသော့ꩻ ထွို့ꩻဗူႏခါꩻသနယ်။ ခမ်းနယ်ႏဖုံႏကောင်သီ(သ်လ်)နောဝ်ꩻ ထွာဗာႏ ကန်တွန်အစွိုးစွိုးသီး နမ်းခြောင်ꩻတဲင် ထွာလွတ်တော်ႏဆꩻကီမꩻ အမျိုꩻသာꩻကောင်သီ(သ်လ်) နောဝ်ꩻ ဗွိုန်ပီနုဲင်းဝင်ꩻအခမ်းတဲင် နေးတွမ်ႏလွိုက်ရွေꩻပွယ်ꩻအစွိုးစွိုးမꩻ ကလွိုက်ခါꩻဒါႏ နမ်းခြောင်ꩻတန်ဖုံႏပါသော့ꩻ ထွို့ꩻဗူႏခါꩻနောဝ်ꩻမꩻ ထွာလွတ်တော်ႏဆꩻလသနယ်။ သဝေတ်သာလန် ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏ အစွိုꩻနွို့ဖုံႏအနေႏ ကန်တွန်တွမ်ႏ ကန်တွန်ထာႏဝ (Half Canton) ရိုꩻနုဲင်းနောဝ်ꩻတွော့ꩻ အောဝ်ႏနီမျိုꩻမꩻ လွတ်တော်ႏဆꩻကီယို ကန်တွန်အစွိုးစွိုးနောဝ်ꩻ ပသာꩻခွင်ꩻအောဝ်ႏနီဖြာꩻစီႏထွူ၊ ကန်တွန်ထာႏဝယို ပသာခွင်ꩻအောဝ်ႏတဖြာꩻစီႏသွူ။ လွတ်တော်ႏဆꩻကီယို ကန်တွန်အစွိုးစွိုးဖုံႏ နမ်းခြောင်ꩻတန် လွိုက်ရွေꩻပသာခိန်ႏနောဝ်ꩻ ဒင်ႏထင်ႏပွုံႏစံႏစနစ် တသွိုန်ဗာႏဝင်ꩻကရိုꩻယို အွဉ်ႏထွော့ခါꩻတောဝ်းသနယ် ။ ကန်တွန်၇ဗာႏနောဝ်ꩻ ကျင်ꩻသွုံꩻဒျာႏ ခမ်းသားမွိုးဖာဖုံႏ ကလွိုက်ရွေꩻဒင်ႏထင်ႏစဠဉ်ႏဒါႏစနစ်တွော့ꩻ ကန်တွန်ဖုံႏနောဝ်ꩻ ကျင်ꩻသွုံꩻဒျာႏ အောဝ်ႏဝွေꩻသီး မာꩻဥပဒေႏအစွိုꩻလွိုက်ရွေꩻဒါႏ ဝဲက်ဝွိုင်ꩻလွိုက်ရွေꩻဒင်ႏထင်ႏပွုံႏစနစ် (Indirect Election )သွူသနယ်။
သွိသာလန်လွတ်တော်ႏဆꩻကီအကို ကဟောဝ်လွူထွားဒါႏအချက်နောဝ်ꩻ အခေႏခံႏဥပဒေႏနောဝ်ꩻ လွတ်တော်ႏအမတ်သီးဖုံႏ သက်တန်ꩻယိုအလောင်း တအွဉ်ႏထွော့သေꩻတောဝ်းသွူ။ ကန်တွန်ယဟန်ႏ ကလွိုက်ရွေꩻဒါႏ အမတ်သီးသက်တန်ꩻနောဝ်ꩻ (၄)နေင်ႏ ၊ ယင်ဟန်ႏနောဝ်ꩻ (၃)နေင်ႏ ၊(၁)နေင်ႏ အောဝ်ႏကွာႏလွဒျာႏနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ လွတ်တော်ႏဆꩻကီယို ခေါဝ်းဝွို့တွမ်ႏ လွိုက်ရွေꩻနမ်းခြောင်ꩻတန်ဖုံႏတဲင် အခေႏခံႏဥပဒေႏအကို ကခြေင်းကတချဒါႏ ဥပဒေႏတအောဝ်ႏတောဝ်းနောဝ်ꩻ ကွပ်မဲဉ်ဖေႏလွိုထဲင်း ကန်တွန်ဖုံႏလွစ်တခြင်ခွင်ဒျာႏသနယ်။ ယိုနောဝ်ꩻနောဝ်ꩻ ဖန်းပွုံႏစီႏဒီမိုကရေသီ ကကျင်ꩻသွုံꩻဒါႏခမ်းတဗာႏနောဝ်ꩻ ကဏ္ဍာႏခွဲꩻဖုံႏ နမ်းပဲင်ႏထိန်ꩻထွားခွင်ꩻ(မုꩻ) အခန်ꩻကဏ္ဍဖုံႏအလောင်း ကအီႏတိုꩻဖေႏပင်ႏဖေႏအတာႏ ထွာအောဝ်ႏလိုႏချက်သွူ။ လွတ်တော်ႏဆꩻကီနောဝ်ꩻ ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏအစွိုꩻနွို့ဖုံႏ ကအီႏထွာနမ်းခြောင်အတာႏ ကွပ်သေထဲင်းကတာႏဝွန်ႏမ ထာꩻမာꩻပွုံႏနောဝ်ꩻစာႏနောဝ်ꩻ အခေႏခံႏလိုꩻမျိုꩻတွော့ꩻ ကထွို့ꩻဗူႏခါꩻဖက်ဒရယ်ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏခမ်းအတာႏ သင်ꩻထဲင်းကကရိုꩻနောဝ်ꩻ တဲက်တွိုင်ꩻလွူထွားသားဖုံႏယို ဒေါ့ꩻသေꩻလွသနယ်။ ကွဲးတဲင်တွော့ꩻ လွတ်တော်ႏဆꩻကီအကို မဉ်ႏမာꩻလွဉ်ခွဲꩻမဲဆွုံꩻဖျတ်မုꩻနောဝ်ꩻ အမတ်ဖုံႏနောဝ်ꩻ ကန်တွန်သီးယီးနယ်ချက်အလောင်းလွောက်ꩻနာႏခရာႏတလိုႏတောဝ်းတဲင် တခေါ်ပုဂ္ဂလိက နေးတွမ်ႏ သဘော်ꩻလွစ်တခြင်မုꩻတဲင် ခွုမ်မာꩻနွောင်ꩻဒျာႏသနယ်။ လွတ်တော်ႏဆꩻကီ ဥက္ကဋ္ဌတွမ်ႏ ဒုဥက္ကဋ္ဌတဖြာꩻစီႏယိုလွတ်တော်ႏနောဝ်ꩻလွိုက်ရွေꩻဖေႏဗာႏသွူ။ ဝွေꩻသီးနောဝ်ꩻ တနေင်ႏသက်တန်ꩻအတာႏ ထေင်းထံႏနွောင်ꩻတာႏဝွန်ႏထွူ အောဝ်ႏကန်တွန်တဗာႏလွုမ်ꩻတွော့ꩻ ကလွိုက်ရွေꩻဒါႏ ဥက္ကဋ္ဌတွမ်ႏဒုဥက္ကဋ္ဌနီဖြာꩻယို အခွင်ꩻတအောဝ်ႏတောဝ်းသွူ။ လွတ်တော်ႏအစီꩻအဝွေꩻကိုနောဝ်ꩻ စာမာန်(ဂျာမန်)၊ ပျင်ႏသစ်(ပျေန်တေတ်)၊ အီတလီ ကျွိုက်ရာꩻငေါဝ်းငွါဘာႏသာႏယို သွုံꩻဒေါ့ꩻခွင်ꩻအောဝ်ႏဒျာႏသွူ။ လွတ်တော်ႏအစီꩻအဝွေꩻယို တနေင်ႏတလဲင်း အောဝ်ႏမာꩻသေႏသေႏဒျာႏလဲ့ အရေꩻအောဝ်ႏအစီꩻအဝွေꩻဖုံႏလဲ့ မာꩻခွင်ꩻအောဝ်ႏဒျာႏသွူ။ ဥပဒေႏရေꩻရာႏကိစ္စဖုံႏအကို ဘဏ္ဍာႏရေꩻ(Finance)တွမ်ႏ ရွဉ်တောင်ꩻ ဥပဒေႏကျမ်ꩻ (Money bill)ဖုံႏစတဲင် တွမ်ႏလွတ်တော်ႏဆꩻလ မာꩻပဲင်ႏခွင်ꩻ အောဝ်ႏတသွုန်အောဝ်ႏတရျား ဒျာႏဝင်သွူ။
လွတ်တော်ႏဆꩻလ (အမျိုꩻသာꩻကောင်သီ(သ်လ်))နောဝ်ꩻ ဖေႏကထွာယင်ႏသဝေတ်သာလန် ခမ်းသားသီးမွိုးဖာသီးအတာႏ နမ်ႏခြောင်ꩻတဲင်ထွို့ꩻဗူႏခါဒျာႏသွူ။ လွတ်တော်ႏနောဝ်ꩻသက်တန်ꩻတွမ်ႏလွိုက်ရွေꩻဒင်ႏထင်ႏပွုံႏစနစ်ဖုံႏနောဝ်ꩻအလောင်း အခေႏခံႏဥပဒေႏနောဝ်ꩻ ရဲးဆီꩻခါꩻဒျာႏသွူ။ အစီꩻဝွေꩻပွယ်ꩻတသေႏနောဝ်ꩻ တနေင်ႏတလဲင်ႏမာꩻဗာႏရိုꩻကီလဲ့ အရေꩻအောဝ်ႏအစီꩻအဝွေꩻမဉ်ꩻပါနောဝ်ꩻ တနေင်ႏနောဝ်ꩻကဉ်ႏအာအောဝ်ႏမာꩻဗာႏ (၄)လဲင်ႏသနယ်။ လွတ်တော်ႏအမတ်တထာႏဝနောဝ်ꩻ မိဉ်ႏထင်ꩻဗာႏအစီꩻအဝွေꩻငါ ထွူထွာဒျာႏသွူ။ ဗွိုန်နုဲင်းလွတ်တော်ႏဆꩻကီတဲင် ဘာႏသာႏငေါဝ်းငွါစွုမ်ႏယို ဒေါ့ꩻဖြောဝ်ႏခွင်ꩻအောဝ်ႏသွူ။ သွိသာလန်လွတ်တော်ႏဆꩻလယို တဗွိုန်ပီတောဝ်းခမ်းအလင် ကထူꩻဆန်ꩻဒါႏ အချက်နောဝ်ꩻ လွတ်တော်ႏအကိုအာႏဏာႏလꩻပါတီ(ကထွို့ꩻအစိုꩻရပါတီ) တွမ်ႏအတွိုက်ခံႏပါတီကရိုꩻယို အောဝ်ႏတောဝ်းသနယ်။ သွိသာလန် အုပ်ချွုတ်ရေꩻအာႏဏာႏ ကကျင်ꩻသွုံꩻဒါႏခမ်းပေါင်ꩻဗူႏကောင်သီ(သ်လ်) ယို အောဝ်ႏလွတ်တော်ႏနီဗာႏ ကတွဲꩻဒါႏအစီꩻအဝွေꩻယိုတဲင် ထွာလွိုက်ရွေꩻဖေႏရိုꩻကီလဲ့ ကောင်သီ(သ်လ်) နောဝ်ꩻနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏအုံတနွောင်းတွမ်ႏခမ်းပေါင်ꩻဗူႏလွတ်တော်ႏထောက်ခံႏမုꩻတဲ့တမွေးတောဝ်းသွူ။ သွိသာလန်ခမ်းသားဖုံႏနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏလွတ်တော်ႏတွော့ꩻ ကအွဉ်ႏထွော့လင်ꩻဒျာႏ ဥပဒေႏဖုံႏအလောင်း ခါးလားကထွားနေးတွမ်ႏ ခမ်းထီရေꩻအနေႏနောဝ်ꩻ ခမ်းသားအကျိုꩻထွာတထွာတောဝ်း ကရိုꩻဒါႏ အနေႏကထွာအီနောဝ်ꩻ အတွိုက်ခံႏပါတီ၊ အာႏဏာႏလꩻပါတီ ကရိုꩻယို တပေါ်ႏလွဉ်တောဝ်းတဲင် ထွာအီ ကစွူဖြိုးဒါႏ အုပ်ချွုတ်ရေꩻအတာႏ အထောက်အကမ်းသွူသနယ်ဩ။
ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏလွတ်တောႏအာႏဏာႏဖုံႏ
[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]ခေါဝ်းဝွို့တွမ်ႏ မာꩻဥပဒေႏအာႏဏာႏနောဝ်ꩻ အာႏဏာႏဖန်းဖြယ်မုꩻတဖွောင်ꩻအကို ကအောဝ်ႏသော့ꩻဒါႏ ကိစ္စဖုံႏယို နုဲင်းခမ်းပေါင်ꩻဗူႏအလင်ꩻတွော့ꩻ မာꩻပဲင်ႏခွင်ꩻ အောဝ်ႏဒျာႏသွူ။ ကွဲးတဲင်တွော့ꩻ ကဒေါ့ꩻနွောင်ꩻဒါႏ အုပ်ချွုတ်ရေꩻအာႏဏာႏနုဲင်းဒျာႏကိစ္စဆꩻလယိုဖုံႏတဲ့ ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏလွတ်တော်ႏနောဝ်ꩻ မာꩻပဲင်ႏခွင်ꩻအာႏဏာႏအောဝ်ႏဒျာႏဒျာႏသွူ-
- (က) ခေါဝ်းဝွို့တွမ်ႏ ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏ ဝွန်ႏထံꩻထာꩻမာꩻဖုံႏယို အလောင်းရဲပ်ထွားဗာႏ၊
- (ခ) လွိုက်ရွေꩻဗာႏခမ်းပေါင်ꩻဗူႏ ကောင်သီ(သ်လ်) နွို့တွမ်ႏ တရာꩻသူꩻကီꩻဖုံႏ၊
- (ဂ) ဆွုံꩻဖျတ်ဖေႏဗာႏခမ်းပေါင်ꩻဗူႏ အစိုꩻရအရာႏအောဝ်ႏသားဖုံႏအခါႏကထွာဒါႏ ပဋိပက္ခတွမ်ႏ ထေင်ညင်ꩻမုꩻဖုံႏ၊
- (ဃ) ထိန်ꩻချွုတ်ဗာႏ ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏတပ်မတော်ႏ
- (င) ကေႏညာႏစဲ့ꩻ၊ မာꩻထွာငိမ်ꩻချံရေꩻ ၊ လိတ်ချွုတ်တွမ်ႏ နွို့ပါမဟာမိတ်အစွိုꩻနွို့။
- (စ) ချꩻလင်ꩻဗာႏအမိန်းထူႏရေꩻ ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏဥပဒေႏတောဝ်းလဲ့တာႏဝွန်ႏဖုံႏအလောင်း တလွောက်နာႏတောဝ်းဒါႏ ကန်တွန်ဖုံႏအလောင်း။
- (ဆ) စဲစ်ဆေꩻလွေꩻဗာႏ ကန်တွန်အချင်ꩻချင်ꩻအခါႏ ကမာꩻဒါႏလိတ်ချွုတ်ဖုံႏ။
ဒီမိုကရေသီတောမ်ႏ ဖဲတ်ဒရယ်
[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]ဖဲတ်ဒရယ်ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏတဗာႏ အောင်ႏအောင်ႏမျင်ႏမျင်ႏ ယံဖေႏကမွန်ဗန်တာႏနောဝ်ꩻ ကျင်ꩻသွုံꩻဒီမိုကရေသီအလောင်း ဗွိုန်ပီမုꩻအောဝ်ႏတအောဝ်ႏလဲ့ထွာဒျာႏ အချက်အရေꩻတန်တဗာႏသနယ်။ ဖဲတ်ဒရယ်ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏနောဝ်ꩻ အခေႏခံႏအနေႏတဲ့ ကျင်ꩻသွုံꩻဖန်းဖြယ်အာႏဏာႏတဲင် တွမ်ႏဝွေꩻအောဝ်ႏတွဲꩻဒါႏ အိုပ်ချုတ်ရေꩻစနစ်နောဝ်ꩻ ခမ်းသားမွိုးဖာသီးအလောင်း မဉ်ႏဒင်ႏနွောင်ꩻအာႏဏာႏကရိုꩻဒါႏ စနစ်တဗာႏမဉ်ႏထွာနောဝ်ꩻ ထွာအီဖဲတ်ဒရယ်ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏအတာႏ အထောက်အကမ်းသွူ။ သွိသာလန်ခမ်းကို ကသွုံꩻလွေꩻဒါႏ ဒီမိုကရေသီနောဝ်ꩻ ထွာဒီမိုကရေသီစွဉ်ႏမꩻတဲင် မဉ်ႏတဲက်တွိုင်ꩻတွမ်ႏ နမ်းခြောင်ꩻ(ကိုယ်ႏစာꩻ) ဒီမိုကရေသီတဲး ခမ်းသားမွိုးဖာအလောင်း အွဉ်ႏဒင်ႏနွောင်ꩻထဲင်းက အာႏဏာႏကရိုꩻနောဝ်ꩻ ထီႏထွꩻဗာႏသနယ်။ ကအီႏဆွုံꩻဖျတ်ဒါႏ ခမ်းထီရေꩻကိစ္စတဗာႏအတာႏ ခမ်းသားမွိုးဖာသီးယို ကဆွုံꩻဖျတ်ဖေႏနွောင်ꩻစွဉ်ႏအာႏဏာႏအောဝ်းနောဝ်ꩻမꩻ ဒီမိုကရေသီ အခေႏခံႏလိုအပ်ချက်ကထွာဒျာႏ ခမ်းသားမွိုးဖာသီးအာႏဏာႏပဲင်ႏမုꩻကရိုꩻယို လꩻလွဉ်ဗာႏသနယ်။
သိုဗီယဲတ်ခမ်းခြွဉ်းဗူႏကို ဒီမိုကရေꩻသီနောဝ်ꩻ ကွန်မျူနစ်ပါတီစနစ်ဆꩻလ ထိုꩻမားယေန်သူႏထိုꩻထွူ ကွပ်ကခြေင်းကတချဒါႏ ဗဟိုႏအွဉ်ဟိုခွုပ်သဲဉ်ꩻမုꩻစနစ်တဲင် ခွိုက်သဲင်ꩻပဲးသဲင်ꩻတေား ဖန်းဖြယ်ဗာႏအာႏဏာႏကရိုꩻဒါႏ ဖဲတ်ဒရယ်မူဖုံႏယို တွမ်ႏနောဝ်ꩻမဉ်ႏတဲက်တွိုင်ꩻလွူꩻထွားဗာႏနောဝ်ꩻ သွိသာလန်ကကျင်ꩻသွုံꩻဒါႏ ဒီမိုကရေသီနောဝ်ꩻ ဖဲတ်ဒရယ်ခမ်းပေါင်ꩻဗူႏ ခမ်းထီရေꩻစနစ်အတာႏ အဗွေတဗာႏ ထွာဖေႏအထောက်အကမ်းကရိုꩻနောဝ်ꩻ စဲင်းစဲ့တဗာႏအောဝ်ႏထီႏထွꩻနွောင်ꩻဒျာႏသွူဩ။
ကွဲးတဲင်တွော့ꩻ အီတီယိုပီးယားခမ်းကိုနောဝ်ꩻ လိုꩻမျိုꩻပေႏအတာႏ အခွင်ꩻအရေꩻယိုအလောင်း အခေႏခံႏဥပဒေႏကို ကအွဉ်ႏထွော့ခါꩻအတွိုင်ꩻ တလꩻဗွေတောဝ်းဒွိုန်းအကျောင်ꩻ အောဝ်ႏထီႏထွꩻဗာႏနေနေသနယ်။ တဲးနေင်ႏ ၁၉၉၅ ဗာႏ မာꩻလွေꩻယိုနောဝ်ꩻ သွုံꩻလွေꩻစွဉ်ႏအနယ်ꩻမုဲင်ꩻလဲ့ လိုꩻမျိုꩻပေႏအတာႏ အခွင်ꩻအရေꩻနောဝ်ꩻ အဗွေတဗာႏတလꩻဒွိုန်းအကျောင်ꩻ ထီႏလွေꩻဗာႏနဝ်ꩻသွူ။[၃]
ပအိုဝ်ႏတောမ်ႏ ဖဲတ်ဒရယ်
[မွဉ်းဖျင် | မွဉ်းဖျင်အရွီးခိုႏ]ပအိုဝ်ႏလိုꩻမျိုꩻယို တယ်ႏဒျာႏစခေါင်ႏစခါ ခါးလားခမ်းတန်ပေါက်ကံႏ တယ်ႏ(၁)ရျာꩻဗူႏရပ်ကိုနောဝ်ꩻကာႏ ကိုꩻကွယ်ႏလွဉ်ဗုဒ္ဓသာႏသနာႏ ရတနာႏ(၃)ပါꩻနောဝ်ꩻသွူ။ နောဝ်ꩻမꩻ ပအိုဝ်ႏလိုꩻမျိုꩻ ကအောဝ်ႏလွူးနမ်းကမ်းကြို၊ ကအောဝ်ႏတယ်ႏဆို့ꩻလွေꩻ ပအိုဝ်ႏဘဝ၊ ဒေႏသရပ်ရာႏ၊ ဒုံဆောင်ႏ၊ ဘာႏသာႏ၊ သာႏသနာႏ၊ စွိုးခွိုꩻ လိုꩻမျိုꩻအကျိုꩻယို နေးထူႏနာႏခံႏ ယွုမ်းအံႏလွေꩻ ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏ အဆွုံꩻအမꩻတဲင် ဒီမိုကရေစီယိုနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏပါလွဉ်ထွူဒျာႏ မွိုးဖါထွုံꩻစံႏအမွီႏကိုကာႏနောဝ်ꩻသွူ။ မဉ်ႏထွားယင်းတနယ်ꩻ ဖက်ဒရယ်စနစ်ကရိုꩻယိုနောဝ်ꩻ တသွိုန်တန်ႏတူႏဝင်ꩻဖေႏကအောဝ်ႏ၊ နီတွမ်ႏနီဖန်းဖြယ်ခွုန်ꩻချာ နီဘဝ ယံကအောဝ်ႏ ရိုꩻဒေါ့ꩻနုဲင်းနောဝ်ꩻမꩻ ဗွိုန်ပီမျတ်ဗုဒ္ဓ ကဟော်ꩻသေꩻခါꩻဒါႏ "အတ္တာ ဟိ အတ္တနော နာထော-နီတွမ်ႏနီ ဖန်းဖြယ်ခွုန်ꩻချာ ဖေႏကဒါႏ ဖေႏကလꩻ"နုဲင်းနောဝ်ꩻမꩻ ဖက်ဒရယ်ကရိုꩻဒါႏ ကလာꩻဗွာငေါဝ်းယို ခွိုꩻပအိုဝ်ႏဖုံႏ ယွုမ်းအံႏကျင်ꩻသွုံꩻလွေꩻ ညလဲဉ်းဒျာႏနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။
ကွပ်ပွိုး စွိုးခွိုꩻပအိုဝ်ႏယို ယွုမ်းအံႏ အတ္တဝါဒ တန်ႏခိုꩻဗွေႏဝါဒ၊ ဘုရာꩻဖန်ဆင်ꩻဖေႏဝါဒ တမွေးတောဝ်း၊ ယွုမ်းအံႏဒျာႏ ကံႏ ကံႏအကျိုꩻ နီမာꩻမꩻ နီလꩻဒျာႏနောဝ်ꩻမꩻ ခမ်းအရေꩻ၊ ထီအရေꩻကိုယိုနောဝ်ꩻ ဗွိုန်ပီနုဲင်းနောဝ်ꩻနေနေ ထာꩻမာꩻအမျိုꩻမုဲင်ꩻတဲ့ အာႏကွိုꩻဗာႏဝင်ꩻနောဝ်ꩻ တတွိုႏသွုန်ႏတတွိုႏသꩻတောဝ်း၊ နီကျွိုက်သꩻ တထွာနွောင်ꩻတောဝ်းနောဝ်ꩻသွူ။ နောဝ်ꩻမꩻ ခွိုꩻပအိုဝ်ႏဖုံႏယို တွမ်ႏဖက်ဒရယ် ဒီမိုကရေစီစနစ်ယို သွုန်ႏညာꩻ နာႏညာꩻ ထာꩻသေတရာꩻ ညာꩻငါႏတမွေးတောဝ်းနောဝ်ꩻသွူ၊ တသေနာႏစဲင်းခါꩻတောဝ်းဒျာႏ ကလာꩻဗွာသီး ဗွောင်သေꩻအဓိပ္ပါယ်ႏနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။
ကွပ်ပွိုးနုဲင်းနောဝ်ꩻမꩻ အခေႏခံႏတွမ်ႏဒီမိုကရေသီတဲင် ကတဲႏဆို့ꩻလွေꩻ ဖဲတ်ဒရယ်မူဝါဒယိုနောဝ်ꩻ အဆေ့ꩻအအာ အအဲဉ်ႏအလုဲင်းနောဝ်ꩻ တဆဲင်ႏတောဝ်း၊ အထျꩻအောဝ်ႏဒျာႏ နီဖဲ့ꩻသဘော်ꩻတူႏ နေးထူႏခြိꩻဝင်ꩻစနိစ်ဒျာႏနောဝ်ꩻသွူ၊ ကွဲတွော့ꩻ ဖဲတ်ဒရယ် (Fedreral) ကရိုꩻယိုနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏဗာႏခမ်းခြွဉ်းဗူႏအစိုႏရတွမ်ႏ ခမ်းနယ်ႏဒေႏသအစိုႏရနုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ၊ လိုꩻမျိုꩻယိန်းဆေ့ꩻ ယိန်းပေႏနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏလိုႏလꩻငါႏ ဖဲတ်ဒရယ် (Federal)စနိစ်ယို နုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။[၄]