Сігізмунд Герберштэйн

 

Нарадзіўся ў Віпахе, герцагства Крайна (Аўстрыя; цяпер Віпава  (славенск.) (бел., Славенія). Бацька — Леанард фон Герберштэйн, з шляхетнай нямецкай сям'і, якая з XIII стагоддзя валодала замкам Герберштэйн  (англ.) (бел. у Штырыі  (руск.) (бел.. Хоць у сям'і несумненна гаварылі па-нямецку, ужо ў дзяцінстве ён стаў вывучаць славянскія дыялекты мясцовых жыхароў, што, па яго словах, наклікала на яго кпіны аднагодкаў, але затое пасля дапамагло яму ў пасольствах у Расію. Наогул у сталым узросце Герберштэйн выяўляў цікавасць да лінгвістыкі і, відаць, быў знаёмы з некалькімі славянскімі мовамі: так, у яго «Запісках аб Масковіі» ёсць спецыяльны раздзел пра рускае вымаўленні, у якім гаворыцца, у прыватнасці: «Насуперак звычаю іншых славян рускія прамаўляюць літару g як прыдыхальнае h, амаль на чэшскі лад».

У 1499 годзе паступіў у Венскі ўніверсітэт, дзе вывучаў філасофію і права, у 16 ​​гадоў атрымаў ступень бакалаўра, але ў 20 гадоў (у 1506 годзе) пакінуў універсітэт з прычыны неабходнасці забяспечваць сям'ю, і пачаў афіцэрскую кар'еру. У 1508 годзе, падчас вайны з венграмі, быў прысвечаны ў рыцары імператарам Максіміліянам I за паспяховую дастаўку правіянту ў абложаную крэпасць Мара і разгром варожага атрада ў ходзе вылазкі супраць венецыянцаў. C 1515 года — член Імперскага савета, у 1516 годзе атрымаў першае дыпламатычнае даручэнне: пераканаць дацкага караля Крысціяна II захоўваць вернасць каралеве Ізабэле (унучцы імператара) і адхіліць ад сябе каханку. Хоць місія Герберштэйна і не ўвянчалася поспехам, імператар Максіміліян пераканаўся ў яго дыпламатычных здольнасцях, і Герберштэйн з тых часоў, на працягу амаль 40 гадоў (1515—1553), быў на дыпламатычнай службе, прыняўшы ўдзел у 69 пасольствах у розныя краіны Еўропы, а таксама ў Турцыю. Габсбургі (дакладней Карл V) узнагароджвалі яго маёнткамі і тытуламі. У 1532 годзе ўзведзены ў баронскае званне.

У 1541 годзе Герберштэйн з дыпламатычным даручэннем наведаў Стамбул, дзе меў асабістую сустрэчу з султанам Сулейманам Пышным.

 

 

Двойчы наведаў Маскоўскае княства: у 1517 годзе выступаў пасрэднікам у мірных перамовах Масквы і Вялікага Княства Літоўскага, а ў 1526 годзе — у аднаўленні дагавора 1522 года. Першае пасольства Герберштэйна не дасягнула поспеху: яго мэтай было схіліць Васіля III да міру з Літвой для сумеснай барацьбы з туркамі, але літоўцы патрабавалі вяртання Смаленска, Герберштэйн іх падтрымліваў, аднак Васіль адказваў рашучай адмовай. Другое пасольства ў Расію (сакавік — лістапад 1526 года), у якім ён прадстаўляў кіраўніка Аўстрыі эрцгерцага Фердынанда, сумесна з паслом імператара Карла V Леанардам Нугаролам, пераследвала падобную мэту: спрыяць ператварэнню пяцігадовага перамір'я паміж Расіяй і Літвой, тэрмін якога мінаў ў 1527 годзе, у вечны мір. У выніку, аднак, перамір'е было толькі падоўжанае на шэсць гадоў.

Працягласць гэтых візітаў (9 месяцаў у 1526 годзе), разам з веданнем мовы, дазволіла яму вывучыць рэчаіснасць шмат у чым загадкавай тады для еўрапейцаў Рускай дзяржавы.

 

Вынікам падарожжаў у Рускую дзяржаву стала выдадзеная ў Вене ў 1549 годзе на лацінскай мове кніга «Rerum Moscoviticarum Commentarii» (літаральна «Запіскі пра маскоўскія справы», у рускай літаратуры звычайна называецца «Запіскі аб Масковіі»)^[6]. У аснову кнігі пакладзена дыпламатычная справаздача аб Расіі, якую склаў Герберштэйн па выніках свайго другога пасольства. Герберштэйн, як паказвае яго праца, не толькі падрабязна распытваў мноства рускіх людзей пра гісторыю і цяперашні стан Расіі, але і непасрэдна знаёміўся з рускай літаратурай, так што яго праца ўтрымлівае пераказы і пераклады шэрагу старажытнарускіх твораў. У іх ліку — царкоўны статут Уладзіміра Святога  (руск.) (бел., «Запытанне Кірыкава  (руск.) (бел.», Судзебнік Івана III  (руск.) (бел.. «Воклічы Кірыкавы» Герберштэйн, несумненна, меў на больш поўнай рэдакцыі, чым тая, што дайшла да нас. Акрамя таго, Герберштэйн карыстаўся летапісамі  (руск.) (бел. і рускім дарожнікам — адной з крыніц «Кнігі Вялікаму Чарцяжу», якая з'явілася пазней — для апісання шляху ў Пячоры, Югру і да ракі Обі. Герберштэйн таксама ўважліва вывучыў еўрапейскую літаратуру пра Масковію, якая існавала да таго часу, але ставіўся да яе скептычна. Герберштэйн адрозніваўся унікальнай выверкай атрыманых ім звестак і як сам пісаў, ніколі не спадзяваўся на выказванні аднаго чалавека, а давяраў толькі супадальным звесткам ад розных людзей.

У выніку даследаванняў Герберштэйн змог стварыць першае ўсебаковае апісанне Расіі, якое ўключае гандаль, рэлігію, звычаі, палітыку, гісторыю і нават тэорыю рускага палітычнага жыцця. Складанне Герберштэйна карысталася вялікай папулярнасцю: яшчэ пры жыцці аўтара яно вытрымала 5 выданняў і было пераведзена на італьянскую і нямецкую (самім Герберштэйнам) мовы. Яно надоўга стала асноўнай крыніцай ведаў еўрапейцаў аб Расіі.

 

Твор «Запіскі пра Масковію» напісаны як вынік службовых падарожжаў Герберштэйна ў Маскву і Ноўгарад (1516—1517, 1526—1527).

Раздзел «Пра Літву» пачынаецца з панегірыка Яўстафію Дашковічу, і быў складзены як паводле ўласных назіранняў Герберштэйна, так і паводле звестак яго знаёмых: Дашковіч даў звесткі пра падрабязнасці набегу войска ВКЛ і татараў на Северскую зямлю (1521), пра характар узаемадзеяння саюзнікаў у час гэтага паходу, пра адносіны чаркаскага ваяводы і крымскага хана Мухамеда-Гірэя; літоўскі канцлер Альбрэхт Гаштольд — пра вайну з Маскоўскай дзяржавай у 1517—1518 (яму ж Герберштэйн прыпісвае і звесткі пра гандаль у Кіеве); падрабязна апісаны мяцеж Глінскага (1508).

Праца Герберштэйна ўтрымлівае шмат звестак па геаграфіі «Літвы і Русі», класіфікуе рэкі паводле іх басейнаў, адзначае такую характэрную прыкмету краіны, як балоты, называе краіну «лясістым краем». Апісваюцца Гродна, Крэва, Барысаў, Мінск і інш^[6].

Герберштэйн заўважыў, што праваслаўныя жыхары («Літвы») перамешаны з «чужымі, іншамоўнымі і іншавернымі плямёнамі»; ён дзівіўся бяспраўнаму становішчу прыгоннага сялянства і дробнай шляхты, цвердзячы: «Народ там прыгнечаны цяжкім рабствам». Крытыкаваў мясцовую шляхту за слабае грамадзянскае пачуццё, самахвальства, за карыстанне і злоўжыванне «непамернай свабодай»^[6].

Ёсць звесткі пра гаспадарку тагачаснай Беларусі^[6], напрыклад, Гарадзеншчыны. Паводле звестак Герберштэйна, з Беларусі актыўна вывозілася сыравіна (мёд, воск, паташ  (руск.) (бел., смала, збожжа, драўніна для будовы караблёў) у Гданьск, а адтуль у Нідэрланды; з усходу завозіліся соль, скуры, футра, маржовая косць  (англ.) (бел.. Паводле Герберштэйна, беларускія купцы карысталіся прывілеямі ў гандлі з Маскоўскай дзяржавай.

Важным пунктам з'яўляецца разуменне Герберштэйнам назвы «Літва»: «…бліжэй за ўсіх да Масковіі… Я гавару цяпер не пра адну толькі вобласць, але аб краінах, якія да яе прылягаюць і разумеюцца пад агульнай назвай Літва. Яна цягнецца доўгай паласой ад горада Чаркасы, які знаходзіцца ля Барысфена (Дняпра), аж да Лівоніі». У іншым месцы Герберштэйн называе беларускія землі Руссю, сцвярджаючы, што большай часткай Русі валодае вялікі князь маскоўскі, а астатнімі яе часткамі — вялікі князь літоўскі Жыгімонт: гарады на заходнім беразе Дняпра «падпарадкаваны каралю польскаму, тыя ж, што ляжаць па ўсходняму берагу, падуладны гаспадару Маскоўскаму, акрамя Дуброўны і Мсціслава, якія знаходзяцца пад уладай Літвы»^[8].

• Белазаровіч В. А. Гістарыяграфія гісторыі Беларусі: вучэб. дапаможнік; Установа Адукацыі «Гродзенскі Дзярж. Ун-т імя Я. Купалы». — Гродна : ГрДУ, 2006. — 345 с. — ISBN 985-417-858-7. С. 42—44.
• Doroschenko D. Die Ukraine und Deutschland. München, 1994 (ням.)
• Шаркова И. С. О русском переводе «Записок о Московитских делах» С. Герберштейна 1785 г. // XVIII век. — СПб., 1993. — Вып. 18. — С. 343—350.
• Герберштейн, Сигизмунд // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Фрёчнер Рейнхард. Угры - венгры - гунны: С. Герберштейн об одном мотиве московской политической мифологии // Зубовские чтения: Сборник научных статей: Выпуск 2 / Сост.: Н. И. Шириня, С. И. Смирнова; Гос. историко-архитектурный и художественный музей-заповедник «Александровская Слобода». — Струнино: СТР-ПРИНТ, 2004. — С. 128-138. — 168 с. — 300 экз. — ISBN отсутствует.

• Січинський В. Чужинці про Україну. -Авґсбурґ, 1946 (К., 1992)
• Микола ВАСЬКІВ. «Нотатки про Московію» Зигмунда Герберштейна в російській рецепції — як приклад антинаукового маніпулювання.
• Аделунг Фридрих (Федор Павлович). Критико-литературное обозрение путешественников по России до 1700 года и их сочинений. Часть 1-я// Чтения в Императорском Обществе Истории и Древностей Российских при Московском Университете. Год третий. № 9. — М.: В Университетской типографии, 1848. — С. 106—115. Архівавана 17 снежня 2017.