УДБА

Упраўленне дзяржаўная бяспекі
скарочана — УДБА
сербахарвацкая: Управа Државне Безбедности / Uprava Državne Bezbednosti
Агульная інфармацыя
Краіна	СФРЮ
Юрысдыкцыя	Югаславія
Дата стварэння	13 сакавіка 1946
Дата скасавання	1991
Штаб-кватэра	Бялград

УДБА (сербахарв.: Управа Државне Безбедности / Uprava Državne Bezbednosti, Упраўленне дзяржаўнай бяспекі) — таксама вядомая пад сваёй першапачатковай назвай як Управа дзяржаўнай бяспекі, была арганізацыяй тайнай паліцыі камуністычнай Югаславіі. Абрэвіятуры СДБ (сербская) або SDS (харвацкая) сталі афіцыйна выкарыстоўвацца пасля перайменавання арганізацыі ў Службу дзяржаўнай бяспекі^[1]. У апошнія дзесяцігоддзі яна складалася з васьмі напалову незалежных арганізацый сакрэтнай паліцыі — па адной для кожнай з шасці югаслаўскіх федэральных рэспублік і дзвюх для аўтаномных правінцый, якія каардынаваліся цэнтральным федэральным штабам у Бялградзе^[2].

Хаця УДБА была менш рэпрэсіўнай, чым тайная паліцыя ў іншых камуністычных дзяржавах Усходняй Еўропы, тым не менш яна была сродкам кантролю над грамадствам, які выклікаў страх^[3]. Верагодна, УДБА была адказная за «ліквідацыю» дзясяткаў ворагаў дзяржавы ў Югаславіі і ва ўсім свеце (паводле ацэнак, каля 200 забойстваў і выкраданняў). Ад такіх дзеянняў пацярпелі розныя людзі: лідары харвацкіх усташоў Другой сусветнай вайны Антэ Павеліч і Векаслаў Лубурыч (у Аргенціне і Іспаніі), а таксама харвацкі пісьменнік-эмігрант Бруна Бушыч і сербскі пісьменнік-эмігрант Драгіша Кашыкавіч. У спіс ахвяр УДБА ўваходзілі не толькі ваенныя злачынцы, але і выпадковыя людзі, якія страцілі жыццё ў выніку непаразуменняў або па палітычных матывах^[4].

Пасля распаду Югаславіі сепаратысцкія рэспублікі стварылі ўласныя сакрэтныя паліцэйскія органы, у той час як Служба дзяржаўнай бяспекі Саюзнай Рэспублікі Югаславіі захавала сваю назву часоў УДБА.

У 1946-1991 гадах УДБА была важнай часткай югаслаўскіх разведвальных службаў і ў першую чаргу адказвала за ўнутраную бяспеку дзяржавы. Пасля 1946 года УДБА прыйшлося сутыкнуцца са шматлікімі зменамі ў сферы бяспекі і разведкі з-за сучасных праблем, напрыклад, з пачаткам канфліктаў у Югаславіі з новаствораным Усходнім блокам, эканамічным крызісам, напружанасцю ваеннага часу і ўзмацненнем унутраных рэпрэсій супраць рэальных або меркаваных прыхільнікаў Сталіна ў Югаславіі^[5]. У 1945—1946 гадах УДБА была падзелена на акругі. У 1950 годзе, калі былі ліквідаваныя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя органы ўлады, УДБА была зноў рэарганізавана. У гэты перыяд намаганні разведкі і бяспекі былі сканцэнтраваны менш на разведцы, а больш на нацыянальнай бяспецы. Акцэнт рабіўся на калектывізме, братэрстве, грамадскай згодзе, лаяльнасці і талерантнасці ў адносінах да іншадумцаў. Адыход ад гэтага набору каштоўнасцяў стаў вялікай праблемай для спецслужбаў.

Пазней прымяненне сілы было аслаблена, і з пачаткам працэсу «дэцэнтралізацыі народнай улады» службы разведкі і бяспекі падвергліся далейшай рэарганізацыі з мэтай дэцэнтралізацыі ўлады і павышэння эфектыўнасці. На пленуме Саюза камуністаў Югаславіі, які адбыўся ў ліпені 1966 года, палітычнае кіраўніцтва абвінаваціла СДБ у перашкодах рэформам мясцовага самакіравання. У выніку адбылася дэцэнтралізацыя СДБ, скарачэнне асабовага складу (асабліва на федэральным узроўні) і стварэнне кантрольных камітэтаў. Было прынятае новае заканадаўства для ўмацавання незалежнай ініцыятывы службаў дзяржаўнай бяспекі шасці югаслаўскіх рэспублік і аўтаномных правінцый. СДБ была пазбаўлена выканаўчых функцый і на яе было ўскладзена распазнаванне і прадухіленне варожай дзейнасці. Закон аб унутраных справах і Дэкрэт аб арганізацыі Дзяржаўнага Сакратарыята ўнутраных спраў рэгламентавалі органы разведвальнай бяспекі ў якасці прэрагатывы Упраўлення дзяржаўнай бяспекі ў Міністэрстве ўнутраных спраў. Іншая рэарганізацыя датычылася пытанняў, звязаных з кампетэнцыяй федэрацыі (дзяржаўная бяспека, прыгранічны рух, замежнікі, пашпарты, увядзенне і распаўсюджванне замежнай прэсы, федэральнае грамадзянства)^[6].

Адной з першых паспяховых аперацый УДБА была аперацыя Гвардыян (сербахарв.)^[7], якая была ажыццёўлена ў 1947—1948 гадах. Падчас яе была разгромлена спроба эміграцыі ўсташаў з-за правядзення тэрарыстычных і дыверсійных дзеянняў і аб’яднання крыжацкіх фарміраванняў у паўстанні супраць новых улад Сацыялістычнай Федэратыўнай Рэспублікі Югаславія. Акцыя ўсташскай эміграцыі атрымала адабрэнне Антэ Павеліча і кіравалася Бажыдарам Каўранам. Першая група была арыштаваная на гары Папук. Затым УДБА распачала аперацыю «Гвардыян» (да ўсташаў былі адпраўлены фальшывыя паведамленні з заклікамі прыехаць), падчас якой на працягу наступных месяцаў на югаслаўска-аўстрыйскай мяжы было арыштавана ў агульнай колькасці 19 груп усташаў, што прывяло да арышту Бажыдара Каўрана, галоўнага арганізатара нелегальнай усташскай эміграцыі. Арыштаваных усташаў судзілі ў жніўні 1948 года, большасць з іх прысудзілі да смяротнага пакарання, астатніх да працяглых тэрмінаў зняволення^[8].

У 1963—1974 гадах органы бяспекі займаліся шэрагам палітычных падзей у краіне і за мяжой. Тады ў Югаславіі існавала палітычнае супрацьстаянне як да, так і пасля Брыёнскага пленума (1966), ліберальных выбухаў і масавых дэманстрацый левых студэнтаў у Бялградзе ў 1968 годзе, Харвацкай вясны (сербахарв.: Hrvatsko proljeće) або «МАСПОК» (масавы рух) у Харватыі ў 1971 г., а таксама нацыяналістычны наступ бугайнскай групы ў Радушы (1972) і адраджэнне нацыяналізму ў югаслаўскіх рэспубліках. Важнейшай падзеяй за мяжой стала ўварванне войскаў Варшаўскай дамовы ў Чэхаславакію ў 1968 годзе.

У гэтых умовах у 1967 г. быў прыняты першы Закон аб унутраных справах асобных рэспублік. У адпаведнасці з Законам унутранымі справамі кіравалі непасрэдна гарадскія ўправы і сакратарыяты ўнутраных спраў асобных рэспублік або іх губерняў. Упершыню з 1945 г. рэспублікі атрымалі кантроль і большы ўплыў на свае службы бяспекі і разведкі.

У 1967 годзе СДБ была вызначана як прафесійная служба пры Сакратарыяце ўнутраных спраў рэспублікі (РСУП). Безумоўна, большая частка паўнамоцтваў засталася за федэральнымі ўстановамі. У адпаведнасці з Законам 1971 г. аб дзейнасці органаў унутраных спраў, якія ўваходзяць у кампетэнцыю федэральных органаў кіравання, федэральны сакратарыят унутраных спраў каардынаваў працу СДБ у рэспубліках і краях. Далейшыя крокі былі зроблены з трансфармацыяй дзяржаўнага кіравання, прыняццем Федэральнага закона аб дзяржаўным кіраванні (1978) і Рэспубліканскага закона (1978). Нядаўна прыняты Закон аб унутраных справах ускладаў на РСУП пытанні дзяржаўнай бяспекі, якія потым сталі пытаннямі РСУП і больш не мелі спецыяльнага рэжыму. Гэтая пастанова дзейнічала да ўнясення паправак у Закон аб унутраных справах 1991 года.^[9]

Роля разведкі і бяспекі змянілася пасля 1986 года, калі ў партыі запанаваў іншы менталітэт і пачаліся працэсы дэмакратызацыі. Былі атакаваны спецслужбы, многія пачалі публічна пісаць і крытыкаваць СДБ. Табу больш не было. У СДБ была ліквідавана партыйная арганізацыя і пачаліся першыя спробы ўвядзення парламенцкага кантролю.

Стварэнне камісіі па кантролі за працай было адным з самых абсурдных рашэнняў спецслужбаў краіны ў эпоху «сацыял-дэмакратыі», бо дзейнасць СДБ рэгулявалася федэральным заканадаўствам і правіламі, апублікаванымі ў сакрэтных афіцыйных весніках. Ні члены камісіі, ні яе старшыня не мелі доступу да гэтых дакументаў. Даць ацэнку гэтай інфармацыі было складана, таму што камісія не мела ні паўнамоцтваў ні следчых, ні магчымасці праверыць інфармацыю. Задачай кіраўніка службы было проста даць Камісіі запытаную інфармацыю, нават сакрэтную. СДБ таксама працягваў атрымліваць заданні ад партыі, хоць кантрольная камісія не мела паўнамоцтваў кантраляваць гэтыя заданні. Вышэйзгаданыя падзеі падарвалі адзінства СДБ, якое фармулявала ўласныя, неапублікаваныя пастановы (падзаконныя акты, распараджэнні і інш.). Гэта рабіла немагчымым пратэст супраць любых парушэнняў законаў, бо рэгламенты былі недаступныя грамадскасці.^[10]

Першыя свабодныя выбары ў 1990 г., якія ўзмацнілі працэс дэмакратызацыі, выклікалі рэзананс у Федэральнага сакратарыята ўнутраных спраў (ССУП) і Федэральнай службы бяспекі (ССДБ), якія змагаліся за захаванне кантролю над асобнымі СДБ у рэспубліках. ССДБ станавілася ўсё менш кансалідаванай — фармальна яна па-ранейшаму была звязана з федэральным урадам, але вяла розныя аперацыі і дзейнічала ў канкрэтных рэспубліках. Некаторыя прафесійныя кадры, асабліва з «унутранага поля» (супрацоўнікі «буржуазных правых», клерыкалаў і студэнцкіх рухаў), пачалі пакідаць службу. Канфлікт абвастрыўся, а архівы СДБ сістэматычна знішчаліся. У пошуках новых роляў СДБ таксама пачаў абмяжоўваць інфармацыю, якую ён адпраўляў у ССДБ. У рэшце рэшт, ССДБ таксама абмежавала сваю інфармацыю замежнымі спецслужбамі.

Пасля падзення камунізму значная частка афіцэраў харвацкай УДБА пад аператыўным кіраўніцтвам Іосіпа Маноліча далучылася да новастворанай харвацкай спецслужбы.^[11]

• Heinz Duthel: Global Secret and Intelligence Services III: Hidden Systems that deliver Unforgettable Customer Service. 2014, ss. 138-139. ISBN 9783738607840.